Gia đình bác sĩ Tôn Thất Tùng: Lấy y học làm sứ mệnh, lấy y đức làm gia tài

Giáo sư Tôn Thất Tùng: Một đời cống hiến cho y học và dân tộc

Cố GS.BS Tôn Thất Tùng (10/5/1912 – 7/5/1982) là một trong những tên tuổi lẫy lừng của nền y học Việt Nam. Ông là Anh hùng lao động, danh nhân y học, một trí thức tiêu biểu của thời đại Hồ Chí Minh.

Xuất thân từ dòng dõi hoàng tộc nhà Nguyễn, với cha là cụ Tôn Thất Niên, tổng đốc Thanh Hóa, nhưng thay vì theo nghiệp làm quan, ông lại chọn ra Hà Nội theo học trường y với quan niệm nghề y là một nghề “tự do”, không phân biệt giai cấp.

Lúc bấy giờ, toàn Đông Dương chỉ có duy nhất một trường y là Trường Y Dược Hà Nội. Khi ấy có một luật lệ là sinh viên y khoa bản xứ chỉ được phép thực tập ngoại trú, không được thi “nội trú” do chính quyền thuộc địa không muốn có những bản xứ có trình độ chuyên môn cao. Bất bình với việc này, bác sĩ Tôn Thất Tùng đã đấu tranh đòi chính quyền thực dân phải tổ chức cuộc thi nội trú cho các bệnh viện ở Hà Nội vào năm 1938. Và ông là người duy nhất trúng tuyển một cách xuất sắc trong kỳ thi khóa nội trú đầu tiên của trường và mở ra tiền lệ cho các bác sĩ nội trú người bản xứ sau này.

Chỉ tính riêng 10 năm, từ năm 1936 – 1945, bác sĩ Tôn Thất Tùng đã công bố 63 công trình trên các tạp chí y học của Pháp ở Paris và Viễn Đông. Với thành tựu vượt trội ấy, năm 1940 ông được bổ nhiệm làm Trưởng khoa Ngoại, Đại học Y Hà Nội khi mới 28 tuổi.

Chàng bác sĩ trẻ vẫn say mê nghiên cứu khoa học, cống hiến cho nền y học mãi đến khi gặp được Bác Hồ, giác ngộ cách mạng, trở thành chiến sỹ đầy nhiệt nhiệt. Sau năm 1945, bác sĩ Tôn Thất Tùng được tin tưởng giao nhiệm vụ trực tiếp chăm sóc sức khỏe cho Bác, được vinh dự gần gũi Hồ Chủ Tịch. Trong những ngày kháng chiến bùng nổ, ông đã hăng hái đưa cả gia đình lên rừng theo kháng chiến. Tại đây, ông là một trong những người chủ chốt đảm nhận công việc đào tạo thầy thuốc, nghiên cứu khoa học và tổ chức lực lượng quân y. Ông đã cùng GS Đặng Văn Ngữ nghiên cứu, sản xuất được kháng sinh Penicilline ngay tại chiến trường, một công việc cấp bách mang tính bước ngoặc đối với kháng chiến mà chưa từng nước nào làm được. Với những đóng góp to lớn cho cách mạng, năm 1947 Chính phủ đã cử ông giữ chức Thứ trưởng Bộ Y tế khi mới 35 tuổi.

Suốt cả cuộc đời gắn bó với y học nước nhà, với sứ mệnh chữa bệnh cứu người từ những năm kháng chiến cho đến những ngày hòa bình, GS.BS Tôn Thất Tùng đã để lại 123 công trình khoa học có giá trị. Trong đó có 2 công trình phát minh khoa học lớn làm rạng rỡ nền Y học Việt Nam trên thế giới. Thứ nhất, đó là “Phương pháp cắt gan Tôn Thất Tùng”, một công trình khoa học mà giáo sư đã 38 năm để thực hiện và nghiên cứu. Đây là công trình được quốc tế công nhận là phương pháp cắt gan có quy phạm và kinh điển, được nhiều nước tiên tiến áp dụng. Thứ hai, là “Những nghiên cứu đầu tiên về hậu quả lâu dài trên con người của chất độc da cam năm 1969”, thứ chất độc mà đế quốc Mỹ đã sử dụng ồ ạt trên chiến trường Việt Nam.

Bác sĩ Daniel Jaeck, Phó Chủ tịch Hiệp hội Phẫu thuật viên quốc tế đánh giá GS.BS Tôn Thất Tùng người có nhân cách lớn lao, trí tuệ uyên bác và kỹ thuật phẫu thuật tuyệt vời: “Đối với chúng tôi, giáo sư vẫn là một trong những “vị cha đẻ”, “vị tổ sư” nổi tiếng nhất, tiêu biểu nhất trong phẫu thuật hiện đại về gan. Các công trình của giáo sư  là nguồn gốc của những tiến bộ lớn lao trong chuyên ngành phẫu thuật trên thế giới”.

Nhắc đến GS.BS Tôn Thất Tùng, ngoài những công trình y học xuất sắc, một vị thầy thuốc kiệt xuất thì ông còn là một nhà giáo đức độ. Ông là người có công lớn trong việc đào tạo đội ngũ các thầy thuốc có y đức, giỏi chuyên môn. Cùng với GS.Hồ Đắc Di, ông đã tổ chức xây dựng trường Đại học Y khoa Hà Nội và gắn hơn nửa cuộc đời mình với công tác đào tạo. Giáo sư luôn hết lòng chăm lo cho thế hệ thầy thuốc trẻ, ông thường nói với mọi người rằng: “Một người thầy thuốc càng chịu khó học hỏi, thì càng giảm được gánh nặng đau khổ cho bệnh nhân”. Ông cũng rất nghiêm khắc, tỉ mỉ, yêu cầu mọi người phải làm việc một cách trung thực, khách quan. Cũng nhờ đó mà giáo sư đã thành công tạo ra một đội ngũ các thầy thuốc giỏi phục vụ cho nhân dân như GS Tôn Thất Bách, GS Đặng Hanh Đệ, GS Đỗ Đức Vân... Họ không ngừng phấn đấu, rèn luyện nghề nghiệp và y thức theo lời dạy của thầy.

Tài năng lớn của người thầy thuốc vĩ đại này không chỉ thể hiện trong lĩnh vực y khoa mà còn trong nhiều lĩnh vực khoa học xã hội. Ngay từ những năm 1970, trong các bài báo và bài viết của mình, bác sĩ Tôn Thất Tùng đã cho thấy tầm nhìn vượt thời đại và chiều sâu trí tuệ của một bậc bác học. Ông đặc biệt nhấn mạnh vai trò nền tảng của gia đình trong việc hình thành nhân cách và đạo đức cho thế hệ trẻ. Ông đề xuất các đô thị cần quy hoạch không gian riêng cho trẻ em vui chơi, một quan điểm tiến bộ và nhân văn. Với tầm nhìn xa, ông cũng sớm cảnh báo về ô nhiễm môi trường, kêu gọi bảo vệ thiên nhiên và con người khỏi tác hại của hóa chất độc hại như thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết phải có cơ quan kiểm định chất lượng thực phẩm. Trong lĩnh vực giáo dục, ông thể hiện sự trăn trở khi phê bình cách dạy học nặng về nhồi nhét lý thuyết, thiếu thực hành và gây áp lực thi cử quá mức cho học sinh. Những quan điểm ấy, đến nay vẫn còn nguyên giá trị, thể hiện một tư duy tiến bộ, đầy trách nhiệm với xã hội và tương lai đất nước.

Với những cống hiến to lớn của mình, năm 1977 GS.BS Tôn Thât Tùng đã vinh dự là 1 trong 12 người trên thế giới và là người duy nhất tại Việt Nam được nhận Huy chương phẫu thuật quốc tế Lannelongue do Viện Hàn lâm Phẫu thuật Paris trao tặng. Ông cũng được Đảng và Nhà nước trao tặng danh hiệu Anh hùng Lao động, hai lần Huân chương Lao động hạng Nhất, Huân chương chiến sĩ hạng Nhất, Huân chương kháng chiến hạng Ba và Huân chương Hồ Chí Minh. Năm 2002, nhân kỷ niệm 90 năm ngày sinh của ông, Bộ Y tế đã thành lập hội đồng xét tặng giải thưởng về Y học mang tên ông - Giải thưởng Tôn Thất Tùng.

Ngày nay, tên tuổi ông được đặt cho nhiều con đường lớn tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Huế, Vinh, Đà Nẵng và nhiều thành phố khác như một sự tri ân sâu sắc. Đó là minh chứng sống động cho sự ghi nhận của Nhà nước và nhân dân đối với những đóng góp bền bỉ và vĩ đại của ông.

Gia đình bác sĩ Tôn Thất Tùng - Nơi y đức và tri thức được truyền thừa

Trong mỗi con người thành công không chỉ có dấu ấn cá nhân mà còn có bóng dáng của một mái nhà, nơi gieo những hạt giống đầu tiên vào nhân cách. Gia đình bác sĩ Tôn Thất Tùng là minh chứng sống động cho sức mạnh của một nền giáo dục gia đình nhân văn, kỷ cương và tràn đầy yêu thương. Chính trong môi trường ấy đã hình thành nên những con người không chỉ giỏi chuyên môn mà còn giàu y đức, biết sống vì cộng đồng.

Năm 32 tuổi, bác sĩ Tôn Thất Tùng kết hôn cùng với bà Vi Thị Nguyệt Hồ, một cựu nữ sinh Trường Trung học nữ Felix Faure danh tiếng ở Hà Nội. Thay vì học tiếp để lấy bằng Bác sĩ như nhiều người khác, bà Hồ lại chọn làm công việc y sĩ, đứng bên cạnh hỗ trợ, giúp đỡ chồng trong mổ xẻ suốt hơn 30 năm. Cả hai có với nhau 3 người con và ai cũng đều thành công trong lĩnh vực riêng của mình.

Người con trai cả là Phó Giáo sư Tôn Thất Bách (25/2/1946 – 26/3/2004) được biết đến là một trong những chuyên gia hàng đầu về ngoại khoa tại Việt Nam, nổi bật với tay nghề phẫu thuật gan mật và cấp cứu bụng. Lúc sinh thời, ông từng đảm nhận vị trí Hiệu trưởng Trường Đại học Y Hà Nội trong suốt 10 năm trước khi chuyển sang làm giám đốc Bệnh viện Hữu nghị Việt - Đức vào năm 2003. Với những thành công rực rỡ trong nhiều ca mổ gan và tim, bác sĩ Tôn Thất Bác được vinh danh là “Ông Nghị của người nghèo”. Ngoài vai trò chuyên môn, ông còn giữ vị trí Phó Chủ tịch Hội Ngoại khoa Việt Nam, Viện sĩ Viện Hàn lâm Phẫu thuật Paris và là giáo sư danh dự tại Đại học Ukraina và Đại học Lille của Pháp.

Người con gái thứ hai là bà Tôn Nữ Ngọc Trân, sinh năm 1950. Sau nhiều năm học tập tại Nga, bà Ngọc Trân đã trở thành kỹ sư hóa học hiện đang công tác tại Viện Hóa của Viện khoa học Việt Nam. Chồng bà cũng là một tiến sĩ, cả hai cùng chia sẻ với nhau niềm đam mê nghiên cứu và cống hiến trong lĩnh vực khoa học.

Con gái út là bà Tôn Nữ Hồng Tâm, một bác sĩ sinh hóa tài năng, có chồng là ông Phạm Tuấn Phan (con trai cố Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch, tên khai sinh Phạm Văn Cương).

Cháu ngoại, Ths.Bs Phạm Hiếu Tâm hiện đang là bác sĩ điều trị của khoa Phẫu thuật tiêu hóa Bệnh viện Việt Đức.

Để có được những người con, cháu tài hoa đến vậy, không thể không nói đến cách giáo dục tuyệt vời của vợ chồng bác sĩ Tôn Thất Tùng.

“Vợ chồng tôi dạy các con học chữ là lấy kiến thức, chứ không phải học để có điểm cao khi đi thi, càng không phải học để có địa vị cao trong xã hội. Chúng tôi dạy con nếp sống gia giáo nhưng tuyệt đối không cấm đoán, cũng không quá khắt khe. Cấm đoán rất dễ tạo ra sự dối trá, đối phó, không thật lòng. Chúng tôi kiểm tra các con qua sổ học bạ hàng tháng, điểm số thế nào, cô giáo, thầy giáo có nhận xét gì hay không. Kiểm tra sức khỏe, tính kỷ luật, tính tự giác …”, bà Vi Nguyệt Hồ tâm sự.

Trong một lần trò chuyện, bà Hồ nói rằng, cho đến bây giờ bà cảm thấy rất hạnh phúc vì các con bà đều đã trưởng thành và cảm thấy yên tâm vì các con, các cháu của bà đều sống có trách nhiệm, yêu nghề, biết quan tâm đến người khác, nhất là những người nghèo. Rồi bà kể lại câu chuyện cảm động về người con trai Tôn Thât Bách, một người bác sĩ luôn tận tâm, hết lòng với bệnh nhân. Tuy con trai bà đã mất hơn chục năm rồi, nhưng mỗi lần Tết đến xuân về, những người bệnh trước đây được bác sĩ Bách cứu chữa, những người học trò cũ từng được ông dìu dắt đều đến nhà thăm hỏi, thậm chí có người đi xa cả trăm, cả ngàn cây số, từ vùng quê nghèo mang đến biếu bà con gà, rổ trứng ở vườn nhà. “Tiếc là con trai tôi mất sớm, nếu không nó còn cứu chữa được nhiều người nữa, cứu được nhiều bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo…”, bà Hồ rơm rớm nước mắt khi nhắc đến người con trai tài hoa bạc mệnh.

Đối với bác sĩ Tôn Thất Tùng, việc giáo dục con cái không chỉ nằm ở lời nói mà còn nằm ở hành động, định hướng. Với con cái, ông không đặt ra vấn đề hướng các con và ngành y hay ngành nào đó mà để các con tự do lựa chọn theo khả năng của mình. Ví như với người con trai duy nhất, từ nhỏ đã có niềm đam mê với nghề của bố. Thấy con trai như vậy, ông đã dành hết tâm huyết để bồi dưỡng, hướng dẫn và giúp đỡ con. Nhưng thay vì bợ đỡ, ưu ái ông lại dạy theo phương châm lấy thực tiễn làm chân lý, có năng lực thì mới được trọng dụng.

GS.BS Đặng Hanh Đệ từng kể lại rằng: “Khi Bách tốt nghiệp năm 1969, thì trước đó mấy tháng tôi đi Tiệp Khắc về. Thầy Tùng gọi tôi vào phòng nói: “Bách năm nay ra trường đấy, tôi để nó ở khoa của anh, anh giúp nó”. Lúc đó, tôi chỉ nói vâng. Một lúc sau, thầy nói tiếp: “Người dạy ngựa thì lúc đầu bắt con ngựa đi nước kiệu (chậm từng bước một), đến khi nó cuồng chân thì mới thả dây cương để ngựa phi nước đại”. Sau câu nói đấy thầy dặn tôi “3 năm đầu anh không cho nó mổ gì hết mà chỉ được phụ. Hết 3 năm hẵng cho nó mổ. Và khi mổ bệnh nhân về gì thì tôi chỉ định, anh là người phụ mổ”. Sau 3 năm Bách mới được đứng bàn mổ trực tiếp và tôi phụ cho Bách. Sau một thời gian, tay nghề Bách lên cao mới được nhiều người biết đến”.

Nhắc đến sự giáo dục của cha đối với anh trai, bà Tôn Nữ Ngọc Trân cũng từng bộc bạch: “Khi anh Bách mới ra trường, công tác tại Bệnh viện Việt Đức và Trường ĐH Y Hà Nội, chúng tôi rất ít khi được nghe cha khen anh Bách trước mặt người khác, nhưng ông biểu lộ sự hài lòng về sự tiến bộ trong chuyên môn của anh. Đầu năm 1982, sau chuyến công tác của ông và anh Bách ở châu Âu có mổ biểu diễn phương pháp cắt gan “khô”, ông đã nói với mẹ chúng tôi rằng anh Bách đã trưởng thành trong nghề nghiệp, ngang tầm với các đồng nghiệp trên thế giới. Sau đó vài hôm, ông đã ra đi vĩnh viễn”.

Chính sự dạy dỗ nghiêm túc ấy đã tạo nên một PGS.BS Tôn Thất Bách được người người ngưỡng mộ, tôn kính bởi tài năng và đức độ.

Di sản lớn nhất của gia đình chính là nhân cách sống

Trong mỗi gia đình, có thể để lại của cải, học vị hay danh tiếng nhưng thứ trường tồn nhất, có sức lan tỏa sâu xa nhất, chính là nhân cách sống. Gia đình bác sĩ Tôn Thất Tùng không nổi bật bởi sự giàu có hay phô trương, mà bởi những giá trị sống được gìn giữ và trao truyền qua từng thế hệ: lòng nhân ái, sự trung thực, tinh thần trách nhiệm và tình yêu dành cho con người. Đó là di sản không nằm trong tủ sách hay bằng cấp, mà sống động qua cách họ hành nghề, đối nhân xử thế và phụng sự xã hội. Chính nền tảng nhân cách ấy đã làm nên một gia đình không chỉ giỏi chuyên môn, mà còn được xã hội kính trọng bằng cả trái tim.

Nói về người cha danh tiếng của mình, bà Tôn Nữ Ngọc Trân từng kể: “Cha tôi là người có tấm lòng nhân ái bẩm sinh, ông thương yêu mọi người một cách tự nhiên và cảm nhận được nỗi đau của từng con người. Ông thường dạy chúng tôi về sự yêu thương của con người với con người, và con người với động vật…

Cha chúng tôi thường tâm sự với chúng tôi rằng, trong cuộc sống, đặc biệt là trong nghiên cứu khoa học cần phải lấy trung thực làm đầu. Những gì gian dối sớm muộn cũng sẽ lộ ra và lúc đó các danh tiếng giả cũng sẽ tiêu tan.

Hồi học lớp 7, có lần tôi làm bài kiểm tra toán xong trước bèn ném bài cho bạn chép và bị thầy giáo bắt được. Thầy nói lại với cha tôi, ông đã mắng tôi rất ghê vì với ông không ai được làm điều dối trá. Ông không dặn dò, không nói lời răn dạy, nhưng tất cả những người trong gia đình đều biết không bao giờ được nói dối với bất kỳ lý do gì. Ông chỉ cần nhìn là biết chúng tôi đang nói dối hay nói thật”.

Chính cách dạy dỗ nghiêm khắc ấy đã giúp vợ chồng bác sĩ Tôn Thất Tùng nuôi dạy nên những con hết lòng phụng sự cho y học, khoa học bằng sự chân thành, tử tế.

Trong một lần trò chuyện với sinh viên nội trú, PGS. BS Tôn Thất Bách từng chia sẻ rằng: “Cái mà cha tôi để lại cho tôi trước hết là sự trung thực, trung thực từ việc nhỏ nhất cho tới việc nghiên cứu khoa học. Một người làm cái việc mổ xẻ mà không trung thực thì không ai có thể phát hiện ra được. Mà không trung thực rồi, đã nói dối một lần là sẽ nói dối lần khác…”.

Noi gương người cha của mình, bác sĩ Tôn Thất Bách luôn sống gương mẫu, điềm đạm, chân tình, khiêm tốn và giản dị. Không chỉ cứu sống nhiều bệnh nhân bằng “đôi tay vàng” của mình, đóng góp công sức phát triển lớn mạnh ngành phẫu thuật gan mật và tim tại Việt Nam, ông còn là người thầy giảng dạy, đào tạo nên nhiều bác sĩ tay nghề cao, góp phần xây dựng lớn mạnh trường Đại học Y Hà Nội. Ngoài đóng góp cho ngành Y Việt Nam, PGS.BS Tôn Thất Bách còn là người có rất nhiều đóng góp cho xã hội, nổi tiếng với biệt danh “ông nghị hay có ý kiến”. Khi làm đại biểu Quốc hội Việt Nam ông mạnh dạng đưa ra những vấn đề đang bức xúc, nóng bỏng đối với đời sống người dân, nhất là người nghèo và đấu tranh cho quyền lợi của họ.

Nhắc về cách dạy con của cố GS.BS Tôn Thất Tùng, bà Vi Nguyện Hồ - phu nhân của ông cũng từng bộc bạch: “Chồng tôi là một người rất coi trọng nhân cách, tính tự lập, tự trọng, tự chủ, tự chịu trách nhiệm với những việc mình làm. Đó cũng là điều ông dạy cho các con… dạy về cách sống, cách thức làm người trung thực, sống tử tế, không giả dối, không phân biệt giàu nghèo, sang hèn, bình đẳng với mọi người, biết cách sống nhân ái, bao dung, biết thương yêu và giúp đỡ người khác.

Con người ta ai cũng có cái chưa tốt, cái hay cái dở, mình dạy con là dạy cách thức sống, cách làm người, cách đối nhân xử thế, để khi lớn lên mình sống thế nào, làm việc thế nào, hành xử thế nào với mọi người là tự bản thân mình, tự các con quyết định. Vấn đề là sống sao để lương tâm của mình không bị cắn rứt, để bản thân mình được thanh thản, để gia đình mình không phải chịu điều tiếng, để xứng đáng với tổ tiên, ông cha mình…”.

Trong một thời đại mà ánh hào quang danh vọng dễ khiến người ta quên mất giá trị cốt lõi của con người, thì gia đình bác sĩ Tôn Thất Tùng chính là minh chứng bền bỉ rằng: một nền giáo dục gia đình nhân văn không chỉ nuôi dưỡng những người tài, mà còn nuôi dưỡng những con người tử tế.

Câu chuyện của gia đình ấy vẫn để lại một niềm tin lặng lẽ mà sâu sắc rằng, chỉ cần trong mỗi mái nhà, tình thương được gieo trồng, gương mẫu được gìn giữ thì những đóa hoa nhân cách sẽ nở làm đẹp cho xã hội từng ngày.

Xem thêm: Gia tộc kinh doanh Đỗ Thế Sử - Huyền thoại sống, nơi tinh thần kinh doanh được truyền thừa như một sứ mệnh