Vua Lý Thánh Tông và chuyện phong thần cho khúc gỗ

Thân thế của vua Lý Thánh Tông 

Lý Thánh Tông (30/3/1023 - 1/2/1072) tên thật là Lý Nhật Tôn. Ông là hoàng đế thứ 3 của hoàng triều Lý nước Đại Việt. Ông trị vì từ tháng 11/1054 đến khi qua đời năm 1072.

Lý Thánh Tông là con trưởng của vua Lý Thái Tông và Linh Cảm Hoàng hậu họ Mai. Tháng 5 âm lịch năm 1028, ngay sau khi lên ngôi, Lý Thái Tông sách phong Lý Nhật Tôn làm Thái tử. 

Trong Đại Việt sử lược, Thái tử Nhật Tôn sớm trở nên "tinh thông kinh truyện, hiểu âm luật, lại càng giỏi về võ lược". Tháng 8 âm lịch năm 1033, Lý Thái Tông phong ông tước Khai Hoàng vương và dựng cung Long Đức làm nơi ở cho ông. Ông đã sớm được tiếp xúc với dân chúng, nên hiểu được nỗi khổ của dân và thông thạo nhiều việc.

Tháng 2 âm lịch năm 1037, ông được Thái Tông phong làm Đại Nguyên soái, cùng cha dẹp quân nổi dậy ở Lâm Tây (Lai Châu) và giành thắng lợi. Tháng 2 âm lịch năm 1039, Lý Thái Tông thân chinh đi đánh Nùng Tồn Phúc ở mạn tây bắc. Thái tử Nhật Tôn mới 17 tuổi được cử làm Giám quốc, coi sóc kinh thành và việc triều chính.

Ngày 1/4 âm lịch năm 1040, ông được Lý Thái Tông giao quyền xét xử các vụ kiện tụng trong nước, lập cơ quan ở điện Quảng Vũ. Sử thần đời Lê sơ Ngô Sĩ Liên trong Đại Việt Sử ký Toàn thư chỉ trích quyết định này của Thái Tông: "Chức việc của thái tử, ngoài việc thăm hỏi hầu cơm vua ra, khi ở lại giữ nước thì gọi là Giám quốc, khi đem quân đi thì gọi là Phủ quân, có thế mà thôi, chưa nghe thấy sai xử kiện bao giờ. Phàm xử kiện là việc của Hữu ty. Thái Tông sai Khai Hoàng vương làm việc đó không phải là chức phận của thái tử, lại lấy điện Quảng Vũ làm nơi Vương xử kiện là không đúng chỗ".

Vào mùa đông năm 1042, cư dân châu Văn (nay thuộc Lạng Sơn) làm binh biến. Ngày 1/4 âm lịch năm đó, Thái Tông phong Nhật Tôn làm Đô thống Đại Nguyên soái, chỉ huy quân đội đi trấn áp. Đến ngày 1 tháng 3 âm lịch năm 1043, ông lại được cử làm Đô thống Đại Nguyên soái đi dẹp loạn ở châu Ái (nay thuộc Thanh Hóa). Đại Việt sử lược chép rằng: "Thánh Tông... đánh dẹp giặc giã, tới đâu cũng đều đánh thắng được cả".

Đến cuối năm 1043, Lý Thái Tông thấy Chiêm Thành đã 16 năm không chịu sang cống, bèn quyết ý chinh phạt phương Nam. Mùa xuân năm 1044, Thái Tông tự làm tướng đi đánh Chiêm Thành, giao cho Thái tử Nhật Tôn làm Lưu thủ kinh sư. Trên mặt trận, quân Việt thắng to ở sông Ngũ Bồ, giết chết chúa Chiêm là Sạ Đẩu, chiếm quốc đô Phật Thệ trong một thời gian rồi về nước. 

Tháng 7 âm lịch năm 1054, thấy mình già yếu, Thái Tông cho phép Thái tử Nhật Tôn ra coi chầu nghe chính sự. Đến ngày 1 tháng 10 âm lịch (3 tháng 11 dương lịch) năm 1054, Lý Thái Tông qua đời. Lý Nhật Tôn lên nối ngôi, tức Hoàng đế Lý Thánh Tông.

Trong thời gian cai trị đất nước, Lý Thánh Tông đã đẩy mạnh sản xuất nông nghiệp, khoan giảm hình phạt. Đồng thời bảo trợ Phật giáo và Nho gióa. Ông còn xây dựng quân đội Đại Việt hùng mạnh, thực hiện chính sách đối ngoại cứng rắn với Đại Tống và mở đất về ba châu Địa Lý, Ma Linh, Bố Chính (nay là một phần thuộc Quảng Bình và Quảng Trị, Bắc Trung Bộ Việt Nam) sau thắng lợi trong cuộc chiến tranh Việt - Chiêm (1069).

Sử thần đời Hậu Lê Ngô Sĩ Liên viết về Lý Thánh Tông: "Vua khéo kế thừa, thực lòng thương dân, trọng việc làm ruộng, thương kẻ bị hình, vỗ về thu phục người xa, đặt khoa bác sĩ, hậu lễ dưỡng liêm, sửa sang việc văn, phòng bị việc võ, trong nước yên tĩnh, đáng gọi là bậc vua tốt". Thời đại của cha ông là Lý Thái Tông, ông và con ông là Lý Nhân Tông được xem là thời thịnh vượng của Nhà Lý với tên gọi là Bách niên Thịnh thế.

Chuyện Lý Thánh Tông phong thần cho khúc gỗ

Xung quanh cuộc đời của Lý Thánh Tông có nhiều câu chuyện lạ. Theo chính sử năm Kỷ Dậu (1069), vua thân chinh cùng Thái uý Lý Thường Kiệt mang quân đi đánh Chiêm Thành, chính trong chuyến đi này đã xảy ra hai câu chuyện huyền ảo trên sông biển mà dã sử truyền tụng lại.

Tương truyền, khi đoàn binh của Lý Thánh Tông đến cửa biển Thần Phù (nay thuộc xã Yên Lâm, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình) thì gặp gió to sóng dữ, không đi được. Khi vua lên bờ thì thấy một ngôi miếu cổ bên sông cầu đảo, hỏi chuyện thì mới biết miếu đó thờ một đạo sĩ có pháp thuật cao cường. Thời trước vị đạo sĩ này đã giúp vua Hùng vượt biển nên khi mất được lập đền thờ ở cửa biển, phong hiệu là “Áp Lãng Chân Nhân” (người dẹp yên được sóng dữ).

Lý Thánh Tông liền vào đền cầu đảo xin giúp. Đêm đó thần báo mộng cho vua rằng: "Nhà vua có phúc lớn, tôi xin giữ gìn an toàn. Ngày mai hãy cho tiến quân, chớ có lo sợ".

Đêm hôm ấy gió bắt đầu lặng, đến sáng vua cho đoàn thuyền nhổ neo, ra đến ngoài khơi xa thì thấy những đợt sóng cao như núi, ai ai cũng kinh sợ. Nhưng thuyền bè vẫn êm ả như không. Quan quân nhìn thấy một đạo sĩ người hạc tóc tiên đang đi trên mặt nước, lúc ở phía trước, lúc ở phía sau, đi đến đâu sóng yên đến đó. 

Khi thắng trận trở về, nhớ ơn thần phù trợ, vua Lý Thánh Tông ban chiếu phong thêm mỹ tự cho thần 8 chữ là: “Thị uy, Phục viễn, thần công, đại vương”. 

Tiến sâu hơn nữa, đoàn quân đến được cửa Hàn thì lại gặp mưa lớn, sóng mạnh như muốn nhấn chìm đoàn chiến thuyền. Nhà vua lo lắng suy tính, mệt quá gục xuống bàn thiếp đi. Trong lúc mơ màng, vua thấy một người con gái dung nhan vô cùng xinh đẹp, đoan trang đến trước mặt mình nói: "Thiếp là thần ở nước Nam, thác sinh vào cây ở chốn mây nước này đã lâu. Nay gặp được bệ hạ nên rất lấy làm thỏa nguyện, biết Người đi đánh giặc, vậy xin theo phù giúp tới ngày chiến thắng sẽ lại đến bái yết".

Nói xong liền biến mất. Nhà vua giật mình tỉnh giấc, kể lại cho quần thần nghe về giấc mộng lạ, có nhà sư hiệu là Huệ Lâm bước ra nói: "Vị thần đó nói thác sinh vào cây ở nơi mây nước, vậy xin bệ hạ cho người tìm quanh các đám cây, bụi cỏ ven sông này, biết đâu lại tìm được".

Quân lính được cử đi khắp trên bờ, dưới bãi sông, sau đó thấy một khúc gỗ rất giống hình người con gái bèn mang về tâu vua. Vua nhìn thấy hao hao giống người gặp trong mộng bèn phong hiệu Hậu Thổ phu nhân rồi cho đặt khúc gỗ lên bàn thờ trong thuyền rồng. Từ ấy sóng yên, biển lặng, đoàn thuyền đi nhẹ vun vút trên mặt nước. 

Trong trận đánh giặc, như được phù giúp, quân nhà Lý tinh thần hăng hái, phá trận công thành thu được thắng lợi lớn. Trên đường dẫn quân trở về, khi đến bến sông cũ, Lý Thánh Tông sai dừng lại định cho lập đền thờ thần bên bờ sông. Bỗng nhiên lại thấy sóng cuộn, gió nổi ầm ầm. Nhà sư Huệ Lâm liền tâu: "Có lẽ thần không thuận việc này, theo bần tăng thì bệ hạ nên rước khúc gỗ về Thăng Long dựng đền thờ ở trong kinh thành". Vua nghe vậy bèn nói: " Thần có công phù trợ đại quân, nay ta sẽ theo lời của đại sư".

Nhà vua vừa dứt lời thì lập tức mây đen tan biến, sóng gió lặng yên. Ai lấy đều cho đó là điềm lạ. Khi về tới kinh đô, vua liền sai người chọn đất dựng đền thờ thần ở làng Yên Lãng và phong làm Hậu Thổ nguyên quân; dân gian thường gọi là bà Cây.

Ngôi đền rất linh ứng, cầu khẩn rất ứng nghiệm. Đến đời Lý Anh Tông, trời làm hạn hán, dân bị mất mùa, vua bèn lập đàn ở Nam Giao tế trời, cầu thần làm chủ đàn, thần liền báo mộng cho vua biết rằng, có thần Câu Mang là quân bảo hộ của thần chuyên lo việc làm mưa. Vua Lý Anh Tông rất mừng liền sắc phong thần Câu Mang coi về mùa xuân, được xếp hàng ở bậc dưới Hậu Thổ nguyên quân, từ đó về sau phàm lễ mùa xuân rồi, phải đem con trâu bằng đất để ở dưới đền thờ; tục lệ ấy vẫn còn truyền mãi đến sau này.

Hiện nay tại Hà Nội, nơi thờ chính Hậu Thổ nguyên quân là đình Ứng Thiên ở phường Láng Hạ, quận Đống Đa; còn gọi là đình Hậu Thổ, đình Nhà Bà. Còn trong  tín ngưỡng dân gian, ở một số bài văn khấn đều có nhắc đến danh hiệu Hậu Thổ nguyên quân như văn khấn lễ hồi hoàn địa mạch. Như vậy vị thần này chính là thần Đất, sách Báo Cực chép rằng: Nguyên Quân tức là Nam Quốc Chủ Đại Địa Thần, hàng năm vào ngày 18 tháng 10 âm lịch có lễ cúng vì ngày này được coi là ngày hoá của Thánh Mẫu Địa.Trải qua các đời, thần đều được gia phong và được công nhận là vị thần có công với dân. Một đôi câu đối còn lưu ở đình đã nói lên điều này:

Sơn mộc thê thần, y phục đạm trang kinh đế mộng

Hải môn hiển ứng, phong đào tinh thiếp hộ vương sư.

Nghĩa là:

Gỗ rừng , tạc tượng thần trang điểm áo quần như trong mộng

Cửa biển hiển thánh, dẹp yên sóng gió giúp thuận vua.

Phong một khúc gỗ làm thần quả là một chuyện kỳ lạ ít ai hay trong số nhiều câu chuyện và giai thoại về hoàng đế Lý Thánh Tông, người được ca ngợi là “bậc vua hiền nối đức” (Việt giám thông khảo tổng luận).

Xem thêm: Giai thoại ly kỳ về "mệnh đế vương" của vua Lý Thái Tổ