Thành Cổ Loa - Dấu vết lịch sử và những câu chuyện xoay quanh tòa thành "bất khả xâm phạm" của An Dương Vương

Ngày nay, các dấu tích còn lại chỉ có 3 vòng thành thay vì 9 như tương truyền, Thành Cổ Loa vẫn được giới khảo cổ học đánh giá là “tòa thành cổ nhất, quy mô lớn nhất, cấu trúc độc đáo nhất trong lịch sử thành lũy người Việt”.

Theo giới khảo cổ, thành lũy của An Dương Vương nay thuộc xã Cổ Loa, huyện Đông Anh, ngoại thành Hà Nội. Về cấu trúc, truyền thuyết cũng như các ghi chép cổ mô tả “Thành Cổ Loa rộng hơn ngàn trượng, xoắn như hình trôn ốc, cho nên gọi là Loa Thành…”. Thư tịch cổ Trung Hoa chép rằng: “Thành Cổ Loa có chín vòng, hình con ốc”. Mặc dù vậy nhưng qua các cuộc khai quật, cũng như căn cứ vào văn thư thì cấu trúc Thành Cổ Loa chỉ còn 3 vòng gồm: thành Nội, thành Trung và thành Ngoại.

Tương truyền 9, nay còn 3, nhưng vẫn vĩ đại không tả nổi

Theo cuốn Lịch sử Kỹ thuật quân sự Việt Nam (giản yếu) của Nhà xuất bản quân đội Nhân dân: 

Thành Ngoại của Thành Cổ Loa là một vòng thành khép kín được đắp nối những gò đồi thiên nhiên với nhau, nên không có hình dáng rõ ràng. Độ dài của vòng thành khoảng 8.000m. Tường thành được đắp có mặt cắt hình thang với chiều cao trung bình từ 3-4m, chỗ cao nhất là gò Cột Cờ – mặt phía đông nam thành, cao tới 8m. Bề mặt của tường thành rộng khoảng 12-15m, chân thành rộng 12-20m. Đoạn tường thành còn được bảo quản tốt nhất là đoạn phía cửa tây, đoạn bị phá nhiều nhất là đoạn thành phía bắc, trong địa phận hai xã Dục Tú, Dục Nội.

Thành Trung cũng là một vòng tròn khép kín nằm bên trong thành Ngoại. Tường thành được đắp theo kiểu nối các đồi gò tự nhiên mà thành. Chu vi thành Trung dài 6.500m. Tường thành cao 6-12m, mặt thành rộng trung bình 10m, chân thành rộng 20-22m. Do cách đắp phải lựa theo địa hình nên vòng thành Ngoại và thành Trung gần sát nhau ở đoạn phía nam. Tại đây có một cửa ra vào gọi là Trấn Nam Môn. Tường thành Trung còn nguyên vẹn nhất trong cả ba vòng thành. Nhờ vậy, người ta có thể thấy rõ hình dáng của tường thành: mặt phía ngoài dốc đứng, ngược łại bên trong lại thoai thoải dễ lên xuống. Với cấu trúc như vậy, kẻ thù bên ngoài khó leo vào nhưng quân dân trong thành dễ vận động đánh ra. Ngay dưới chân thành còn có dấu vết một con đường rộng 2-3m, có thể là đường của binh sĩ khi cần tăng viện chống địch.

Thành Nội có hình chữ nhật khá vuông vức, chu vi khoảng 1.650m, tường thành cao 5m, mặt thành rộng 10m, chân thành rộng 20m. Xung quanh tường thành có 12 ụ đất nhô ra gọi là “hỏa hồi” có thể dùng để phòng thủ đánh địch khi cần. Các vòng thành có nhiều cửa ra vào, duy chỉ có Thành Nội có một cửa quay về hướng nam, trông ra đình Cổ Loa. Thành Trung mở 4 cửa: Nam, Bắc, Tây Bắc, Tây Nam. Thành Ngoại chỉ có 3 cửa gồm: Nam, Bắc và Tây Nam. Ngoài 8 cửa thành, còn có 2 cửa đường thủy: cửa thứ nhất mở ra hướng Đông, nơi nối các dòng chảy trong thành qua cống Cửa Song ra sông Hoàng; Cửa thứ 2 dưới chân gò Cột Cờ, cắt ngang tường thành Ngoại đưa nước sông Hoàng hòa vào hào thành Ngoại và thành Trung.

Tòa thành bất khả xâm phạm

Theo nhận xét của các nhà sử học, Cổ Loa là một công trình phòng vệ kiên cố trong điều kiện chưa có hỏa khí bắn xa. Nếu như kẻ địch tấn công từ bên ngoài vào, chúng sẽ gặp phải đòn đánh phủ đầu từ những lũy tiền vệ bên ngoài. Qua lũy  tiền vệ này, để tiến vào tường thành còn phải vượt qua мột khoảng trống lớn. Với tầm bắn của cung nỏ cứng, quân đứng trên tường thành Ngoại có thể ngăn chặn được bước tiến kẻ thù.

Một khi vượt qua được khoảng trống đó, trước mặt kẻ địch là hệ thống ngoại hào rộng từ 20-30m mà không dễ vượt qua vì quân trên mặt tường thành bắn xuống, thuyền nhỏ thủy quân xông ra phối hợp tác chiến. Kể cả vượt qua được hào nước, đối mặt với quân xâm lược là tường thành Ngoại kiên cố, cao từ 8-10m. Vượt qua thành Ngoại để vào nơi vua và hoàng tộc ở, kẻ thù phải vượt qua hai lớp hào và thành kiên cố khác, chưa kể các trận địa xung quanh bố trí giữa hai lớp thành tạo thế liên hoàn. Vậy nên, mới chỉ 3 vòng thành mà Cổ Loa Thành đã khó công phá tới vậy thì với 9 vòng thành thì kẻ địch nào địch nổi?

Ngoài ra, Cổ Loa cũng được xem là căn cứ thủy quân lợi hại. Sông Hoàng là ngoại hào thiên nhiên của Cổ Loa, đầu trên nối sông Hồng, đầu dưới nối sông Cầu, quả cửa Lục Đầu ở Phả Lại có thể tiến thẳng ra biển. Nước hai con sông lớn nhất châu thổ đã qua sông Hoàng, đổ vào hào rồi chảy ra Đầm Cả cho phép nơi đây chứa được hàng trăm thuyền bè. 

Tất cả những điều trên đều cho thấy Cổ Loa Thành xứng đáng là một kiệt tác quân sự đặc biệt và nổi bật nhất trong lịch sử xây dựng thành lũy của nước Việt ta.

Xem thêm: Màn đấu bút kinh điểm giữa phe "chủ chiến" và "chủ hòa" trong cuộc đấu tranh chống Pháp