Dấu tích còn sót lại của Hành cung Thiên Trường: Vùng đất phát tích và hiển đạt của nhà Trần

Theo ghi chép của sử cũ, Hành cung Tức Mặc được xây dựng từ trước năm 1231. “Năm Tân Mão (1231), mùa thu tháng 8, vua ngự đến Hành cung Tức Mặc, dâng lễ hưởng ở tiên miếu, thiết yến và ban lụa cho bô lão trong hương theo thứ bậc khác nhau” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Vào các năm 1239, 1262 Hành cung Tức Mặc được xây dựng cung điện và lầu gác cũng như mở rộng quy mô, nâng cao vai trò và chức năng của Hành cung Tức Mặc thành phủ Thiên Trường và Hành cung Thiên Trường. Điều này đã cho thấy Tức Mặc-Thiên Trường có vai trò cực kỳ quan trọng trong đời sống chính trị của nhà Trần nói chung và của nước Đại Việt nói chung trong thế kỷ 13-14.

Tức Mặc-Thiên Trường là hành cung quan trọng nhất trong hệ thống các hành cung nhà Trần, có vai trò như kinh đô thứ hai sau Thăng Long. Đây còn là căn cứ quân sự và là địa điểm rút lui chiến lược của hoàng tộc Trần khỏi Thăng Long trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Nguyên-Mông xâm lược.

Theo thời gian cùng những biến cố thăng trầm của lịch sử, các dấu tích của Hành cung Tức Mặc-Thiên Trường xưa đã không còn. Chỉ còn dấu tích của chùa tháp Phổ Minh tồn tại đến hôm nay để chứng minh cho vị trí và lịch sử của Hành cung Tức Mặc-Thiên Trường đã vang bóng một thời.

Hành cung Thiên Trường ra đời là sự phát triển tiếp nối từ Hành cung Tức Mặc. Đại Việt sử ký toàn quyển V kỷ nhà Trần có ghi lại rằng: “Mùa xuân, tháng Giêng năm Kỷ Hợi, Thiên Ứng Chính Bình 8 (1239) lại cho Phùng Tá Chu chức Nhập nội Thái phó, sai Chu về hương Tức Mặc xây dựng nhà cửa, cung điện”. “Tháng Hai năm Nhâm Tuất, Thượng hoàng ngự đến hành cung Tức Mặc, ban yến tiệc lớn… Đổi hương Tức Mặc thành phủ Thiên Trường, cung gọi là Trùng Quang. Lại xây riêng một cung khác cho vua nối ngôi ngự khi về chầu, gọi là cung Trùng Hoa. Lại làm chùa ở phí Tây cung Trùng Quang gọi là chùa Phổ Minh. Từ đó về sau, các vua nhường ngôi đều ngự ở cung này…”.

Năm 1262 khi Thượng hoàng Trần Thái Tông đặc cách hương Tức Mặc thành phủ Thiên Trường thì Hành cung Tức Mặc cũng được đổi theo thành Hành cung Thiên Trường. Từ đây Hành cung Thiên Trường đã trở thành thủ phủ của phủ Thiên Trường, là một trung tâm quyền lực của Đại Việt thời Trần, nơi ngự của các Thượng hoàng và là hậu cứ quân sự trong kháng chiến chống xâm lược Nguyên-Mông. Quy mô, diện mạo của hành cung đã dần biến đổi với sự xuất hiện hàng loạt các công trình kiến trúc trải dài thuộc các xã Mỹ Trung, Mỹ Phúc của huyện Mỹ Lộc và một phần của TP Nam Định hiện nay mà trung tâm là các cung điện: Trùng Quang, Trùng Hoa và chùa Phổ Minh.

Hơn sáu thế kỷ trôi qua, do ảnh hưởng của chiến tranh và thiên tai Hành cung xưa đã biến mất chỉ còn lại ít dấu tích trên mặt đất. Đó là tháp Phổ Minh, bộ cánh cửa gỗ của chùa Phổ Minh, hệ thống rồng đá ở bậc cấp chùa cùng hàng trăm chân tảng đá chạm hoa sen tại đền Thiên Trường và chùa Phổ Minh. Dựa vào vị trí của chùa Phổ Minh, có thể nhận định khu vực đền Trần (gồm đền Thiên Trường, đền Cố Trạch và đền Trùng Hoa) thuộc phường Lộc Vượng, TP Nam Định hiện nay được xây dựng trên cương vực của cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa thuộc Hành cung Thiên Trường thời Trần. 

Từ năm 1970 đến nay đã có 49 đợt khai quật tại các di tích thời Trần nằm trong cương vực Hành cung Thiên Trường và các di tích vệ tinh thuộc huyện Mỹ Lộc và thành phố Nam Định. Từ kết quả các cuộc khai quật cho thấy, khu vực đền Trần-chùa Phổ Minh được nhận định là trung tâm của Hành cung Thiên Trường xưa, trong đó cung điện Trùng Quang là nơi ngự của các Thượng hoàng sau khi nhường ngôi; cung điện Trùng Hoa là nơi ngự của các vua nối ngôi khi về chầu Thượng hoàng; Chùa Phổ Minh là nơi tu hành của vương hầu, quý tộc Trần.

Cuộc khai quật thăm dò tại khu vực đền Trần – chùa Phổ Minh trong gần 4 thập niên qua đã phát hiện được các dấu tích kiến trúc gồm: Hệ thống móng trụ kiến trúc được đầm chặt bằng gạch, ngói vụn; các dải gạch ngói xếp hình hoa chanh viền quanh nền của các kiến trúc; các đường cống thoát nước được xếp bằng gạch hoặc liên kết bằng các ống cống tròn đất nung; các ô ngói xếp hình vuông hoặc bát giác dạng bồn hoa trang trí các viên sỏi trắng; bờ kè nằm nghiêng xếp bằng đá cuội; dấu tích nền sân gạch hoa…

Điều đặc biệt kết quả khai quật tại dải đất phía Tây đền Trùng Hoa năm 2006 đã có cơ sở nhận định về quy luật phân bố của các kiến trúc tại đây gồm nhiều thành phần khác nhau được bố cục: phía trước là bồn hoa, ao cảnh; khoảng giữa là kiến trúc nhỏ, ở phía sau là kiến trúc lớn, trên mái có trang trí đầu rồng, đầu phụng đất nung. Đi cùng với các dấu tích kiến trúc là các vật liệu xây dựng rất đa dạng, phong phú như gạch xây, gạch lát nền hoa sen, hoa thị, ngói mũi lá, ngói mũi sen đơn, ngói mũi sen kép, ngói tròn, ngói tráng men… 

Đáng chú ý là phát hiện khá nhiều gạch chữ nhật có in nổi chữ Hán ở 2 hoặc cả 4 mặt dòng chữ “Vĩnh Ninh Trường”. Vật liệu trang trí có: đầu rồng, đầu phượng, uyên ương, lá đề cân, lá đề lệch, đầu đao… mang đặc trưng phong cách thời Trần, có nét tương đồng, kiểu dáng, màu sắc như những hiện vật khai quật được ở Hoàng thành Thăng Long.

Ngoài ra, các cuộc khai quật thám sát trên cũng thu được hàng ngàn di vật, cổ vật là các đồ dùng sinh hoạt với chất liệu gốm men ngọc, gốm hoa nâu, đất nung, đồ sành…

Kết quả trên càng khẳng định di tích đặc biệt quốc gia đền Trần-chùa Phổ Minh thuộc phường Lộc Vượng, TP Nam Định hiện nay được xây dựng trên cương vực các cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa-Trung tâm của Hành cung Thiên Trường. Kết quả khảo cổ học cũng giúp chúng ta nhận diện về diện mạo khá rõ của quần thể kiến trúc cung điện của Thượng hoàng thời Trần mà đến nay chưa có một di tích cung điện nào thuộc thời Trần có thể so sánh được.

Xem thêm: Lạ lùng những bức tượng tại ngôi chùa cổ Việt Nam, ngâm nước bao lâu cũng không hề mục nát