Cần giữ gìn sự trong sáng giản dị của ngôn ngữ Nam Bộ

Như chúng ta thấy người Nam Bộ rất chân quê, giản dị và ngôn ngữ của họ cũng vậy. Tuy nhiên ngôn ngữ ấy lại rất phong phú và đa dạng. Nó phong phú và đa dạng đến mức không ai tài nào kể ra cho hết được. Có rất nhiều từ/ tiếng riêng biệt, mà khi mới nghe qua, người ta tưởng như dân gian đã sử dụng một cách tuỳ tiện. Song nếu tìm hiểu, ta mới nhận ra rằng, ở mỗi một trường hợp, mỗi một tình tiết, dân gian đã sử dụng ngôn từ rất tinh tế và vô cùng chính xác.

Về phương diện này, đôi khi chính “người Nam Bộ” cũng chưa chắc đã thấu hiểu hoàn toàn ý nghĩa cụ thể của từng từ, cụm từ. Người đọc thỉnh thoảng vẫn bắt gặp những cách giải thích từ, ngữ hết sức tuỳ tiện, cũng như nhận định, xem xét sự kiện một cách hời hợt, chủ quan dẫn đến sai lầm nghiêm trọng. Ví dụ như có người đã giải thích câu “Một trái cà bằng ba thang thuốc” là: cà rất độc, ăn một trái thì phải uống ba thang thuốc mới trị hết bệnh ! Liệu có phải như vậy không, khi mà bất cứ nơi đâu trên đất nước ta, nhân dân cũng tôn vinh trái cà.

Ca dao:

Ba cơm, bảy mắm, chín cà,

Sớm trưa, trưa nắng mới ra lúa này.

Lộc đỗ cho chí lộc vừng,

Quả cà, vại nhút, quả sung để dành.

Đẩy nốc thì phải có đà,

Ăn cơm canh hến có quả cà mới ngon!

Cà là món ăn thường bữ­a rất thân thiết:

Anh đi nhớ quê nhà,

Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương.

Làm cho lắm cũng mắm kho cà,

Làm thấy bà cũng cà kho mắm!

Như vậy rõ ràng, từ cổ chí kim, từ Nam chí Bắc, dù là bữa chay hay bữa mặn, cà tròn hay cà dài thì nó đều là thức ăn bổ dưỡng và quen thuộc của nhân dân (cũng là vị thuốc có giá trị, chữa được khá nhiều bệnh). Vậy vì sao lại nói cà là chất độc?!

Giải thích tùy tiện đôi khi còn làm mất đi cái hồn của ngôn ngữ, làm hoen ố tính trong sáng vốn có của tiếng Việt. Ví dụ như:

– Cuốn sách “Diện mạo văn học dân gian Nam Bộ” đã giải thích chữ buôi (trong câu “Nước chảy xuôi con cá buôi lội ngược”) là “bơi”. Ta biết, cá buôi là tên một loại cá cụ thể, nó không chỉ có ở Nam Bộ mà có ở nhiều nơi khác (nay đã tuyệt chủng?). Đó là “thứ cá sông tròn mình, nhỏ con mà có nhiều mỡ” (Huỳnh Tịnh Của, Đại Nam quốc âm tự vị).

Ca dao:

“Nước chảy xuôi con cá buôi lội ngược, 

Nước chảy ngược con cá vược lội xuôi, 

Anh với em xa cách ngậm ngùi, 

Mong cho gặp mặt xác vùi cũng ưng”;

“Ngó lên trời thấy cục mây bạch, 

Ngó xuống vàm rạch thấy cá chạch đỏ đuôi, 

Nước chảy xuôi con cá buôi lội ngược, 

Nước chảy ngược con cá vược lội theo, 

Con cá heo nó khóc, Con cá lóc nó sầu… 

Phải chi ngoài biển có cầu. 

Anh ra đến đó giải sầu cho em”;

và : 

“Năm tiền một khứa cá buôi, 

Cũng mua cho đặng đãi người khách sang” 

hoặc 

“Ba tiền một khứa cá buôi, 

Cũng mua cho được mà nuôi mẹ già”. 

Vậy là đã quá rõ ràng!

Trong phạm vi của một bài viết nhỏ, người viết không được phép giải thích dài dòng và cũng không cần dẫn chứng thêm nhiều chi tiết. Chính vì vậy mà các nhà văn thơ, các nhà soạn văn bản và nhất là giới nghiên cứu về ngôn ngữ bao giờ cũng tỏ ra rất trân trọng, và luôn ý thức gìn giữ, bảo lưu tính tích cực của vốn từ mà thực tiễn nhân dân vẫn đang sử dụng phát triển. Bởi nếu không như vậy thì sẽ không tránh khỏi tình trạng nghèo hóa ngôn ngữ và có thể bị coi là một hành vi phủ nhận “công ơn sinh thành” của lớp lớp thế hệ đi trước. Thế thì lẽ nào ta lại nỡ phụ phàng, ngoảnh mặt?

Ngôn ngữ, tiếng nói, được dân gian dùng làm phương tiện giao tiếp. Tùy từng thời và theo trào lưu tiến hóa, nó không thể không biến hóa và bổ sung thêm để phù hợp. Ở đó có không ít từ, tiếng ngày nay ít dùng, thậm chí không còn dùng. Chúng đã yên nghỉ nhưng ta cũng nên có cái nhìn đầy trìu mến, bởi dù sao nó cũng đã hoàn thành chức năng vẻ vang của mình trong một giai đoạn lịch sử xã hội cụ thể. Thế thì tại sao ta lại không quý trọng, không có tấm lòng đối với di sản phi vật thể cao cấp ấy? 

Ngôn ngữ, tiếng nói của Nam Bộ đích thực là mộc mạc, chân quê và là thứ mộc mạc chân quê rất đích xác, rất thiêng liêng, không đâu có được, và có lẽ cũng sẽ rất khó tìm thấy ở các dân tộc khác sự phong phú “trên cả tuyệt vời” đến thế.

Chẳng hạn như để mô tả trạng thái của nước, ngôn ngữ Nam Bộ có đến hàng chục từ như: nước lớn, nước ròng, nước rong, nước kém, nước đầy mà, nước rặt, nước nhửng, nước nhảng, nước ưng, nước quay, nước lên, nước đổ, nước lộn, nước dâng, nước bò, nước sụt, nước trồi, nước môi, nước xẹt, nước lụt, nước tống, nước chụp, nước phân đồng. 

Hoặc như nói về cái chếт của con người, có hàng trăm cách nói, mà cách nào cũng có nghĩa lý riêng như: mất, qua đời, tắt hơi, nghỉ thở, “đi”, ngủm, sụm, nghẻo, hui, đền tội, tử thần kêu, đi chầu Diêm chúa, “đi bán muối”, anh dũng hy sinh, đền xong nợ nước, ly trần, tạ thế, quy tiên, theo ông theo bà, tiêu diêu lạc cảnh, Chúa gọi, Phật rước, về bên kia thế giới, về cõi vĩnh hằng, trở về cát bụi v.v. và v.v.

Trước đây người ta cho rằng tiếng nói của Nam Bộ là phương ngữ, xem như nó chỉ có giá trị giao tiếp nội bộ, khu biệt trong một địa phương. Nhưng dần về sau, khi đã nhận ra rằng, tiếng Việt Nam Bộ quả đã thực sự đóng góp rất tích cực trong việc làm giàu ra cho ngôn ngữ toàn dân, cách hiểu mang tính cục bộ ấy không còn phù hợp, vì rõ ràng là thiếu công bằng, nên đã đổi gọi lại, không dùng phương ngữ Nam Bộ nữa mà gọi là ngôn ngữ Nam Bộ.

Ngôn ngữ Nam Bộ là ngôn ngữ của dân tộc, ngôn ngữ của nhân dân. Nhân dân là cha đẻ của ngôn ngữ là người sử dụng, giữ gìn và phát huy sự trong sáng vốn có của ngôn ngữ ấy. Nếu vì lý do nào đó ngôn ngữ toàn dân bị héo hắt thì một ngày không xa đương nhiên nó sẽ teo tóp dần, lúc ấy ta còn gì trong tay để “giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc”?

Xem thêm: Ở Việt Nam thật sự có đặc sản mầm đá trong "truyền thuyết": Có tiền chưa chắc đã mua được