Chuyện hi hữu trong sử Việt: Vị tiến sĩ bị ăn đòn vì chấm rớt bài thi của cha

Sau khi đỗ Tiến sĩ ra làm quan, ông Nguyễn Bá Lân được cử đi chấm thi. Kỳ thi đó, ông chấm bài của cha mà chưa hiểu hết ý nên đánh trượt.

Đỗ Thu Nga
09:00 05/06/2022 Đỗ Thu Nga
Sống Đẹp
Nguồn: Internet

Trong lịch sử phong kiến Việt Nam, khoa thi cử Nho học được xem là phương pháp giúp cho triều đình tìm kiếm nhân tài giúp nước. Bên cạnh đó, đây cũng là cơ hội để những người học cao hiểu rộng có cơ hội tiến thân vào chốn quan trường, dùng tài trí của mình giúp dân giúp nước. Và trong sử Việt đã ghi lại không ít câu chuyện cha con, anh em là đồng môn, cùng bước vào trường thi... Điển hình nhất phải kể về trường hợp của cha con tiến sĩ Nguyễn Bá Lân (1700-1785).

Trong nhà là cha con, ngoài trường thi là đồng môn

Sách "Đăng khoa lục sưu giảng" khi viết về hành trạng của tiến sĩ Nguyễn Bá Lân có ghi: "Người làng Cổ Đô, huyện Tiên Phong, tỉnh Sơn Tây” (thuộc huyện Ba Vì, Hà Nội ngày nay). Tuy nhiên theo Phan Huy Chú thì nguyên quán của tông tộc nhà ông lại “ở làng Hoài Bão, huyện Tiên Du, Bắc Ninh”.

Trong suốt những năm tháng phục vụ triều đình, ông đã kinh qua nhiều chức vụ khác nhau. Ông được sách "Đại Nam nhất thống chí" khen là "làm quan thanh liêm, cẩn thận, ra trấn Cao Bằng vỗ về nhân dân, dẹp yên giặc cướp, tỏ rõ công lao, vào triều tham dự chính sự thì giữ đúng pháp luật, không hề a dua". 

Trong khi đó, cha của ông được "Lịch triều hiến chương loại chí" đánh giá: "Bố ông là Nguyễn Công Hoàn có tiếng văn chương ở đời", tính lại rất ư nghiêm khắc.

Sử còn chép rằng, cha con ông Nguyễn Bá Lân trong nhà là phụ tử, nhưng ở khoản sôi kinh nấu sử lại là đồng môn. Hai cha con cùng nhau dùi mài kinh sử để chờ ngày thi cử, đỗ đạt dấn thân vào chốn quan trường. 

Thường ngày, hai cha con đi học cùng nhau. Cụ Công Hoan là người nghiêm khắc nên khi học đêm thường để cái dùi ở bên mình và ông Lân rằng: "Mày buồn ngủ thì tao đánh mày, tao buồn ngủ thì mày đánh tao".

chuyen-vi-tien-si-bi-danh-don-vi-cham-rot-bai-thi-cua-cha
Những sách Mạnh Tử, Trung dung, Đại học, Luận ngữ được dùng trong giáo dục Nho học

Rồi có lúc đang học, cụ Hoàn ngủ gà ngủ gật bên trang sách, ông Lân chỉ nhẹ nhàng đánh thức cha dậy. Cụ Hoàn tỉnh giấc, bực mình cầm dùi đánh con: "Mày chực làm hại tao sao mà không đánh?".

Sinh thời, cụ Hoàn được khen là người văn hay chữ tốt nên rất tự hào với tài văn chương của mình. Cụ hay dặn ông Lân rằng: "Văn bài tao hơn mày thì tao ăn đứt mày phải không? Mày hơn tao thì mày ăn đứt tao phải không?".

Thế nhưng chẳng hiểu vì sao khi làm văn, bài cua rông Lân thường hay và đạt điểm cao hơn bài của cụ Hoàn. Mấy lần như thế, cụ Hoàn buồn lắm, có bữa còn bỏ cả cơm không ăn.

Biết cha là người nghiêm khắc với bản thân lại rất để ý về điểm nên ông Lân phải nói với thầy dạy chấm bài của cha cao hơn mình. Lúc nhận điểm cao hơn, cụ Hoàn mừng lắm nên không bỏ ăn nữa. 

Ông Lân tính nền nã, ứng xử khéo léo nên được người đời khen là đứa con có hiểu. Lúc nào cũng nhường nhịn cha, cố gắng hết sức để cha không buồn tủi. 

Cụ Hoàn không biết chuyện con hay nhường mình nên vẫn tự tin vào tài văn chương của bản thân. Một ngày họ, khi hai cha con đi đò qua sông, cụ Hoàn trông thấy đàn dê trên bờ liền ra luôn bài phú có tiêu đề: "Dịch đình thừa dương xa phú" (Bài phú vua cưỡi xe dê ra ngự dịch đình).

chuyen-vi-tien-si-bi-danh-don-vi-cham-rot-bai-thi-cua-cha-9

Sau đó, cụ Hoàn quay ra bảo con trai: "Nếu sang bờ bên kia, tao làm xong trước mà mày chưa làm xong thì tao ném mày xuống sông".

Khi sang gần đến bờ bên kia, ông Lân đã làm xong bài phú, còn cụ Hoàn mới làm được 1 nửa. Lúc này, cụ Hoàn liền bắt con ném mình xuống sông. Thương cha, ông Lân không nỡ. Nhưng về phần mình, cụ Hoàn bực lắm liền đánh con túi bụi rồi tự nhảy xuống sông.

Bài phú ấy về sau người đời còn truyền tụng với tên gọi "Nhất độ giang thành chương phú" (Bài phú hoàn thành trên một chuyến đò ngang).

Cũng nhờ có sự ganh đua từ người cha nên ông Nguyễn Bá Lân càng chăm chỉ học hành hơn. Kết quả, khoa thi tiến sĩ năm Tân Hợi (1731) thời vua Lê Dụ Tông, ông đỗ Hội nguyên, khi ấy 32 tuổi. 

Viết về việc này Đại Việt sử ký tục biên có ghi: "Ra lệnh thi các cử nhân (thi Hội), lấy hợp cách bọn Nguyễn Bá Lân (người xã Cổ Đô, huyện Tiên Phong) 12 người”. 

Cách trên cũng cho biết, đến khi thi Đình "cho Đỗ Huy Kỳ (người huyện Thụy Nguyên) đỗ tiến sĩ cập đệ đệ tam danh (thám hoa). Trần Danh Ninh (người xã Bảo Triền, huyện Gia Định), Quản Đình Du (người xã Huê Cầu, huyện Văn Giang), Nguyễn Nghiễm (người xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân) đỗ tiến sĩ xuất thân (hoàng giáp). Bọn Nguyễn Bá Lân 8 người đỗ đồng tiến sĩ xuất thân”.

Về phần cụ Nguyễn Công Hoàn, "Đăng khoa lục sưu giảng" có chép: Cụ Hoàn “đậu Thủ khoa Giáp Thìn niên hiệu Bảo Thái nhà Lê”. Năm ấy, tra trong Hoàng Việt Giáp Tý niên biểu là “Năm 1724, Giáp Thìn, Lê Dụ Tông, Bảo Thái, năm thứ 5. Bắt đầu khảo thí khoa bác cử”. 

Dẫu thi sớm hơn con trai, có nhiều kinh nghiệm trường thi hơn nhưng cụ Hoàn lại không đỗ đạt bằng con. Nhưng cũng có nguyên do của nó cả.

Con tiến sĩ chấm rớt bài thi của cha

Sử chép, cụ Nguyễn Công Hoàn đậu thủ khoa năm Giáp Thìn (1724) nhưng đó chỉ là Hương cống. Trong kho con trai Nguyễn Bá Lân lại đỗ tiến sĩ vào năm Tân Hợi (1731). Ở khóa thi này, cụ Hoàn trượt. Ở khoa thi sau, cụ Hoàn tiếp tục ứng thí còn ông Lân được triều đình cử làm quan chấm thi.

Trong số các bài thi được chấm, ông Lân có chấm cả bài của cha. Khi ấy, bài vở đã bị rọc phách nên ông Nguyễn Bá Lân không biết đâu là bài thi của cha. Ông đánh trượt bài thi đó. 

Sau cụ Hoàn nhờ người quen lấy bài thi bị đánh trượt ra mới phát hiện dấu đánh hỏng là chữ của con trai. Cụ giận lắm liền để sẵn một cái chày giấu trong áo, rồi giả vờ hỏi Bá Lân: "Văn tao có câu 'lưu hành chi hóa tự tây, đông nam bắc vô tư bất bặc phục/Triệu chí cơ tự cảo, Mân Kỳ Phong hữu khai tất niên.

Dịch là:

Phong hóa của vua Văn Vương lưu hành tự phương tây, đến đông, nam, bắc, không nơi nào là không quy phục.

Cơ nghiệp gây dựng của nhà Chu khởi tự đất Cảo, rồi đến Kỳ, Mân, Phong, là do ở nơi đó trước.

Không biết người nào chấm đánh hỏng của tao câu đó".

chuyen-vi-tien-si-bi-danh-don-vi-cham-rot-bai-thi-cua-cha-8
Bia tiến sĩ trong Văn Miếu

Nghe cha nói vậy, ông Lân chột dạ, biết ngay bài ấy là do mình đánh hỏng. Sợ cha mắng, lại tiện thể muốn chiều lòng cha nên đáp: "Văn của phụ thân hay quá, không biết ai chấm nghiệt mà đánh hỏng như thế. Thật uổng!".

Cụ Hoàn nghe con  nói xong, lại bực thêm vì tội giấu giếm, không dám nhận lỗi mới chìa luôn quyển thi của mình ra, giả vờ nói: "Không biết bút tích của ai đây". 

Vừa nói xong, cụ Hoàn cầm luôn chày đánh, tiến sĩ Bá Lân chỉ còn biết chạy để thoát đòn của cha. Tiến sĩ Bá Lân ân hận lắm vì không hiểu hết nghĩa bài làm của cha mà trót đánh hỏng, nhưng lòng kính trọng cha không bao giờ nguội. Như lời bài "Tử đạo" (Đạo làm con) của Lê Thánh Tông trong Hồng Đức quốc âm thi tập có câu:

"Đạo cha đức mẹ chất tầy non,

Lấy thảo mà thờ ấy đạo con".

Xem thêm: Muôn chuyện lạ đời trong sử Việt: Ông vua nhiều lần xúi vợ về xin tiền bố mẹ để đánh bạc là ai?

Sống Đẹp
songdep.com.vn

5 chủ đề bạn cần biết mỗi tuần

Mỗi thứ Tư, bạn sẽ nhận được email tổng hợp những chủ đề nổi bật tuần qua một cách súc tích, dễ hiểu, và hoàn toàn miễn phí!

Bài Mới

Bình luận