Tọa thiền là gì? Hướng dẫn cách ngồi thiền đúng phương pháp

Tọa thiền là gì?

Tọa thiền (ngồi thiền) là một phương pháp đưa tâm trí tới thanh tịnh, điều phục tâm mình. "Thiền" là ám chỉ pháp môn thiền, cũng như thể hiện hoạt động tập thiền. Thiền là phương pháp đưa tâm trí trở về an định, hay còn gọi là "quản trị tâm mình", quay về tập làm chủ tâm của mỗi người.

Trong nhà thiền có câu: "Tâm an định thì trí sáng tỏ", tức là thiền giúp người ta trở nên thông minh và sáng tạo hơn, tăng khả năng tập trung, tăng sự kiên nhẫn để tâm được an yên, bớt đau khổ, phiền não. Ngồi thiền không khó, nhưng để ngồi đúng cách, bài bản thì không phải ai cũng biết. Ngồi thiền sai không những gây tác động xấu tới sức khỏe mà còn có thể gây ra những hậu quả khó lường cho người tập.

Vì sao lại phải ngồi thiền?

Theo đạo Phật, ngồi thiền là cách để dừng tâm suy nghĩ. Chúng sinh không cần phải tìm Phật ở đâu, mà chính tâm hằng tri, hằng giác của mỗi người chính là tâm Phật. Thế nhưng tâm đó luôn bị những suy nghĩ bộn bề, ganh đua, hơn kém, che khuất lấp, thế nên ta cần tìm cách để dẹp tâm đó, dọn đường cho tâm thật hiện ra. Giống như trời nhiều mây thì không thể nào thấy trăng được, ta không thấy mặt trăng chứ không phải không có mặt trăng. Cũng như vậy, ta không thấy được Phật của mình là bởi bị mây mù suy nghĩ che khuất tạm thời, chứ không phải mình không có Phật.

Ngồi thiền là để làm Phật, chứ không hẳn là để chơi, hay để dưỡng sinh cho cơ thể khỏe mạnh. theo quan niệm nhà Phật, tọa thiền là từng bước để dừng tạo nghiệp ác; nhân tạo nghiệp sạch thì nghiệp sạch, từ đó giải thoát khỏi cõi sinh tử luân hồi. Thiền định giúp cho cái tâm hằng tri hằng giác của mình được hiện hữu, không còn bị nghiệp dẫn, không bị mê muội, lôi kéo, nhờ đó mà giải thoát khỏi cõi luân hồi.

Hòa thượng Thích Thanh Từ từng nói, mục đích tu là để tâm được tĩnh lặng, bởi tâm tĩnh lặng thì trí mới sáng. Như nước dưới hồ dù đục, nhưng khi múc đổ vào lu, sau một khoảng thời gian thì nước lóng trở nên trong. Nước trong không phải do ta lóng, mà do bản chất của nước là trong, đến khi cặn bã dừng lại, lóng xuống thì nước mới trong trở lại. Ta ngồi thiền là để lóng những cặn bã trong tâm xuống, khi đó tâm an, mà tâm an thì trí sáng.

Cách ngồi thiền đúng phương pháp

Trước khi ngồi thiền, mỗi người cần phải chuẩn bị một số dụng cụ để có thể tọa thiền vững chắc, thoải mái hơn. Về trang phục, người định ngồi thiền nên lựa chọn những trang phục thoải mái, co giãn phù hợp để có thể thực hiện các tư thế ngồi thật thoài mái. Nên chuẩn bị 1 bồ đoàn tròn có đường kính khoảng 20-25 cm, cao khoảng 10cm; một tọa cụ vuông rộng trải dưới rộng khoảng 80cm; ngoài ra có thể chuẩn bị thêm một chiếc khăn mặt hoặc gối nhỏ để chêm vào lòng bàn chân trũng. Khi ngồi thiền, tốt hơn hết nên tháo bỏ đồng hồ, tư trang trên người để mạch máu dễ lưu thông, tắt điện thoại hoặc máy tính bảng, laptop,... để tập trung vào việc tọa thiền.

Về vị trí, nên chọn những nơi bằng phẳng, có thể là trên bãi cỏ, sàn nhà,... Người mới tập thiền nên đặt báo thức, bởi những người mới khi tập vẫn chưa quen, thường cảm thấy thời gian trôi lâu, dễ suy nghĩ về thời gian dẫn đến việc mất tập trung. Nên thiền trước khi đi ngủ, hoặc nếu rảnh rỗi có thể thiền sau khi ngủ dậy vào buổi sáng, với người mới chỉ cần thực hành tập thiền 10 phút, sau đó tăng dần lên 15 - 20 phút khi quen.

Ngoài tư thế ngồi thiền bình thường xếp bằng hai chân, có hai tư thế ngồi thiền đúng phương pháp, đó là tư thế bán già và tư thế kiết già. Tư thế bán già là người thiền ngồi gác chân nọ lên chân kia, lấy bàn chân trái gác lên chân phải hoặc ngược lại. Còn tư thế kiết già (toàn già) khó hơn, người ngồi thiền phải khoanh chân tự nhiên, lấy hai tay nắm bàn chân phải từ từ gấp lại rồi đặt lên đùi trái, gót chân ép sát bụng, ngửa lòng bàn chân lên trời. Kế đó thực hiện tương tự với chân trái, bàn chân ngửa lên trời. Để có thể thiền tĩnh tâm trong hai tư thế này, người tập thiền phải kiên trì luyện tập lâu dài, như vậy mới được thuần thục.

Nhập thiền đúng phương pháp

Giai đoạn đầu tiên của buổi thiền là nhập thiền. Trước khi tọa thiền, người tập thiền cần khởi đồng các khớp từ đầu đến chân để co giãn gân cốt, chú ý khởi động khớp chân, đầu gối và cổ chân. Với những người mới, tốt hơn hết nên thiền trong tư thế bán già, sau khi thiền quen có thể chuyển sang tư thế kiết già. Người thiền trải tọa cụ, đặt bồ đoàn lên trên tạo cụ, sau đó ngồi lên.

Người thiền làm theo một trong hai tư thế ngồi thiền đúng phương pháp trên, sau đó để hai tay lên lòng bàn chân, ngón tay chồng lên nhau, hai đầu ngón tay cái vừa chạm nhau, đây được gọi là bắt ấn Tam muội. Nếu bên nào lòng bàn chân trũng thì dùng khăn chêm thêm cho bằng.

Khi nhập thiền, lưng người tập cần thẳng, ngay ngắn, đầu không ngửa về sau, cũng không cúi xuống quá. Mắt hơi khép hoặc nhìn xuống, mở khoảng 1/3 mắt, đầu lưỡi chạm vào hàm trên. Hít không khí thật sâu bằng mũi, đều đều nhẹ nhàng. sau đó thở ra bằng miệng. Khi hít vào, người tập thiền quán tưởng "Mình đang hít không khí trong sạch đi vào lan tỏa khắp toàn thân", khi thở ra "Những khí độc, bệnh tật, phiền não trong cơ thể ra ngoài".

Các giai đoạn trụ thiền đúng phương pháp

Thực tế, có một số phương pháp trụ thiền để áp dụng, trong đó có Thiền sổ tức (đếm hơi thở) là dành cho những người mới, bước đầu thực tập thiền, Thiền tùy tức (theo dõi hơi thở) và Thiền tri vọng (theo dõi vọng tưởng) dành cho những người đã thực tập thiền lâu.

Thiền sổ tức tập trung vào việc đếm hơi thở, người thực hiện thiền thở tự nhiên bằng mũi, theo dõi hơi thở và đếm từ 1 tới 10. Kết thúc một hơi hít vào - thở ra thì đếm số 1, kết thúc một hơi hít vào - thở ra tiếp theo thì đếm 2, cứ thế đếm tới 10 rồi quay trở lại từ đầu. Trong trường hợp trụ thiền mà quên đếm số hoặc lộn số, ta bắt đầu đến lại từ một.

Người sơ cơ học thiền phải kiên trì thực hiện theo phương pháp này, người nào càng chăm chỉ rèn luyện thì càng dễ an định hơn. Khi thực hiện phương pháp sổ tức thuần thục, không còn bị quên hay nhầm lẫn, hơi thở đếm rõ ràng thì người thực tập thiền có thể chuyển sang giai đoạn "tùy tức".

Thiền tùy tức là phương pháp theo dõi hơi thở, tức là tùy theo chuyển động của từng hơi thở một thay vì đếm hơi thở như trước. Người tập thiền theo dõi từng hơi thở một, hô hấp nhẹ nhàng không cần cố gắng dùng lực. Hít thở tới đâu biết tới đó, hít thở sâu hay nông đều biết rõ. Nếu kiên trì công phu giai đoạn thiền tùy tức, người thực tập thiền sẽ thấy tâm trong sáng, tĩnh lặng.

Thiền tri vọng là phương pháp theo dõi tâm mình, được gọi là thiền tri vọng. Khi ấy, thiền không chỉ còn là thiền, mà là lúc ta xoay lại và theo dõi thâm tâm, nhìn tỏ những vấn đề đang xảy ra trong tâm. Tâm nghĩ đến việc này, việc kia, là những ảo vọng, tưởng tượng,... tồn tại trong tâm trí mỗi người. Người tập thiền sẽ nhận thức và biết rõ những vọng tưởng đó, theo lời Đại đức thì khi vọng khởi lên người tập biết đó là vọng, không xuôi theo vọng tượng, cứ thế cho đến khi vọng tưởng biến mất dần.

Xả thiền

Giai đoạn sau cùng của một buổi thiền là xả thiền, tức là thư giãn để cơ thể hết tê mỏi, khí huyết lưu thông. Cần lưu ý rằng thời gian xả thiền sẽ tương ứng với thời gian ngồi thiền, càng tọa thiền lâu thì xả thiền càng phải xoa bóp kỹ, như vậy mới co giãn hết gân cốt, mạch máu lưu thông bình thường.

Đầu tiên, người thực tập thiền nên hít một hơi sâu, dài, sau đó thở ra bằng miệng, cứ như vậy 3 lần. Nên xả thiền theo thứ tự từ trên xuống dưới, cử động toàn thân nhẹ nhàng trước, sau đó di chuyển hai bả vai lên xuống.

Người tập thiền di chuyển cổ, cúi xuống nhìn lên, xoay sang hai bên. Sau đó, xòe hai bàn tay rồi chà xát vào nhau đến khi nóng ấm, xoa xoa lên trán, mắt rồi toàn bộ khuôn mặt, tai, đầu, gáy, cổ. Đưa tay phải xoa từ vai xuống cánh tay, tay trái xoa từ nách tới hông, hai tay cùng kết hợp xoa hết một lượt rồi mới đổi bển. Tiếp đó, lòng bàn tay phải đặt lên ngực, tay trái trên lưng, kết hợp xoa ngang một lượt tại 3 điểm ngực - bụng - bụng dưới rồi mới tới thắt lưng, hông, đùi.

Cuối cùng là thả lỏng chân, người tập thiền một tay nắm đầu các ngón chăn, tay kia đỡ cổ chân từ từ đặt xuống, dùng hai bàn tay xoa mạnh từ đùi đến bàn chân. Cần chà nóng gan bàn chân để mạch máu lưu thông tốt, sau đó đổi chân. Khi thả lỏng xong thì duỗi thẳng hai chân, gập người về phía trước sao cho các ngón tay vừa chạm vào đầu ngón chân. Kết thúc xả thiền, người thực tập thiền có thể rời khỏi bồ đoàn hoặc vị trí thiền, hoặc ngồi tĩnh tâm thêm vài phút trước khi rời đi.