Thi giấy và nỗi sợ ChatGPT – Góc nhìn từ một giảng viên

Đầu tháng 5 vừa rồi, sinh viên ngành Luật tại Đại học Victoria Wellington, New Zealand, bất ngờ nhận được thông báo: kỳ kiểm tra tới sẽ quay lại… bài thi trên giấy.

Không laptop, không Google, và tuyệt nhiên không thể dùng ChatGPT. Một bước lùi công nghệ, nhưng là phản ứng dễ hiểu trước làn sóng sinh viên sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) như công cụ giải cứu trong học tập, từ việc làm bài, tóm tắt tài liệu, cho đến viết luận cuối kỳ.

Câu chuyện không chỉ diễn ra ở xứ sở kiwi. Trên tạp chí New York, một bài viết gần đây mang tiêu đề gây sốc "Ai cũng đang gian lận để lấy bằng đại học" phản ánh một hiện tượng lan rộng: sinh viên ở nhiều nơi đang lặng lẽ dựa vào AI để đối phó áp lực học hành, trong khi nhà trường loay hoay triển khai các chính sách và công cụ đối phó.

Ở Việt Nam, xu hướng này đã len lỏi vào giảng đường. Một nghiên cứu từ sáu trường thuộc Đại học Quốc gia TP HCM cho thấy 89,2% sinh viên dùng ChatGPT để tra cứu, dịch thuật, giải thích thuật ngữ hay làm bài tập. Một khảo sát khác tiết lộ: đa số sử dụng AI để tiết kiệm thời gian, nhưng lại thiếu hiểu biết rõ ràng về đạo đức học thuật, có thể dẫn tới hành vi gian lận mà chính họ không nhận thức được.

Những con số này khiến tôi nghĩ đến trải nghiệm thực tế của bản thân.

Cách đây không lâu, tôi được yêu cầu hướng dẫn sinh viên một trường đại học quốc tế ở Việt Nam sử dụng LockDown Browser - công cụ khóa trình duyệt, chặn sao chép, dán, thậm chí cả kiểm tra chính tả trên laptop trong giờ thi ở một chương trình dự bị đại học. Mục đích rất rõ: hạn chế tối đa khả năng gian lận từ các nguồn ngoài, đặc biệt là AI.

Tất cả diễn biến này phản ánh một thực tế: người học đang dần lệ thuộc vào công cụ thông minh thay vì trau dồi tư duy phản biện, một năng lực cốt lõi của giáo dục đại học.

Việc quay lại thi giấy hay kiểm soát chặt chẽ bằng trình duyệt như LockDown Browser là giải pháp đảm bảo công bằng trước mắt, nhất là đối với những bài thi cần người học thể hiện năng lực, kiến thức nền tảng. Nhưng liệu đây có phải là chiến lược dài hạn phù hợp với mọi cấp học và ngành học? Đặc biệt trong bối cảnh mục tiêu của giáo dục đại học ngày nay là đào tạo ra những người lao động có khả năng tư duy sáng tạo, linh hoạt, và biết cách hợp tác hiệu quả với AI - thay vì né tránh hay đối đầu với nó?

Tôi có gần hai thập niên làm việc trong ngành dịch thuật, một lĩnh vực đang chịu ảnh hưởng sâu sắc từ sự phát triển của trí tuệ nhân tạo. Ngày nay, biên dịch viên ít khi dịch trực tiếp như trước, mà thường được khách hàng giao cho công việc post-editing - hiệu chỉnh bản dịch được tạo ra bởi AI. Các bản dịch AI nhìn chung có độ chính xác cao, tuy nhiên vẫn cần con người rà soát để đảm bảo không sai sót, ngôn ngữ có sắc thái, và phù hợp với ngữ cảnh.

Điều này đặc biệt quan trọng trong lĩnh vực y tế, nơi chất lượng bản dịch có thể ảnh hưởng trực tiếp đến tính mạng con người.

Ví dụ cụ thể cho thấy rõ điều này là dự án gần đây tôi tham gia. Một công ty thuê tôi đánh giá độ chính xác của bảng dịch từ AI bộ câu hỏi cho bệnh nhân. Nhiệm vụ của tôi là thử nghiệm bản dịch tiếng Việt với các bệnh nhân mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, đại diện cho các nhóm trình độ học vấn, độ tuổi và vùng miền khác nhau tại Việt Nam. Kết quả cho thấy, mặc dù bản dịch không hoàn toàn sai, vẫn có nhiều chỗ khiến người bệnh khó hiểu hoặc không phù hợp với văn hóa ngôn ngữ bản địa. Điều này cho thấy vai trò không thể thay thế của con người trong việc kiểm tra, điều chỉnh và đảm bảo chất lượng bản dịch - nhất là trong những lĩnh vực nhạy cảm.

Những trải nghiệm như thế đã thay đổi cách tôi giảng dạy. Tôi không cấm sinh viên dùng ChatGPT hay công cụ AI khác. Thay vào đó, tôi hướng dẫn họ sử dụng AI như một "đối tác" để luyện tập hiệu đính và đánh giá sắc thái ngôn ngữ, mức độ tự nhiên và hiệu quả diễn đạt.

Một đồng nghiệp của tôi giảng dạy chuyên ngành du lịch cũng áp dụng phương pháp tương tự. Anh khuyến khích sinh viên dùng ChatGPT để xây dựng tour du lịch dành cho người cao tuổi Australia muốn tham quan Việt Nam trong hai tuần. Sau đó nhóm sinh viên phải tiếp xúc, phỏng vấn các nhà điều hành tour thực tế để nhận phản hồi. Kết quả là sinh viên không chỉ học cách thiết kế tour, mà còn hiểu sâu sắc hơn về tâm lý và nhu cầu khách hàng, những yếu tố mà AI không thể "đoán đúng" hoàn toàn.

Tất nhiên, những phương pháp này không phải lúc nào cũng phù hợp hay khả thi với mọi chương trình và cấp học và mọi ngành nghề. Tùy vào mục tiêu đào tạo và đặc thù môn học, mỗi giảng viên có thể lựa chọn và phát triển cách tiếp cận riêng, phản ánh sự đa dạng trong thực tiễn giảng dạy và nhu cầu học tập của từng chương trình, từng đối tượng người học.

Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo đang phát triển nhanh chóng, ngành giáo dục đối mặt với những thách thức chưa từng có. Điều cần thiết lúc này không chỉ là những phản ứng đơn lẻ, tạm thời như rút phích cắm - ngắt kết nối internet, trở lại bài thi giấy, hay sử dụng phần mềm khóa trình duyệt, mà là một chiến lược tổng thể, được xây dựng trên sự đồng thuận và phối hợp giữa nhiều bên liên quan.

Với các nhà hoạch định chính sách giáo dục, cần xây dựng khung pháp lý và hướng dẫn cụ thể về việc sử dụng AI trên cả nước và trong từng trường học. Những chính sách này không chỉ nên dừng ở mức "cấm" hay "cho phép", mà cần đặt ra các tiêu chuẩn rõ ràng về đạo đức học thuật, quyền sở hữu trí tuệ, cũng như trách nhiệm của người học và người dạy.

Với các trường đại học và cơ sở đào tạo, cần đầu tư bồi dưỡng đội ngũ giảng viên trong việc ứng dụng AI một cách hiệu quả, có kiểm soát. Đồng thời, rà soát lại chương trình để tích hợp các kỹ năng mới, như tư duy phản biện, đánh giá thông tin, và cộng tác với AI vào chuẩn đầu ra của từng ngành học.

Với giảng viên, trong một thế giới mà tri thức không còn giới hạn trong sách vở hay giảng đường, người dạy cần giữ tinh thần cởi mở, chủ động thử nghiệm và chia sẻ kinh nghiệm. Vai trò của họ là cùng xây dựng những thực hành sư phạm mới, nơi AI không bị xem là mối đe dọa, mà trở thành công cụ hỗ trợ nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập.

Trí tuệ nhân tạo là bước ngoặt của thời đại. Đây là một vấn đề rất lớn. Cách chúng ta phản ứng với nó sẽ quyết định liệu đây là cơ hội để thay đổi và nâng tầm giáo dục, hay là khởi đầu của một cuộc khủng hoảng niềm tin vào giá trị thực của việc dạy và học.

Giảng viên Phạm Hòa Hiệp – nguồn VnExpress

Xem thêm: Gia đình Giáo sư Đặng Vũ Khiêu - Nơi tri thức vun bồi, đạo nghĩa đơm hoa