"Đứa con hư của triều Trần" là ai?

Thân thế của Trần Nhật Lễ (Dương Nhật Lễ)

Trần Nhật Lễ (? – 7 tháng 12, 1370) được lên ngôi một cách chính thức, trở thành hoàng đế thứ 8 của nhà Trần. Thế nhưng, ông bị sử sách coi là kẻ "tiếm ngôi", là người của hoàng thất nhà Trần nhưng lại bị gọi là Dương Nhật Lễ mặc dù trên thực tế ông này chưa bao giờ mang họ Dương. Theo ghi chép của chính sử thì Nhật Lễ chỉ mới có ý định “đổi lại họ Dương” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Tài liệu sơ cấp duy nhất hiện có về cuộc đời Trần Nhật Lễ là Đại Việt sử ký toàn thư (biên soạn năm 1479 thời Lê Thánh Tông, có tham khảo các bộ sử bị thất lạc của nhà Lý, nhà Trần và Đại Việt sử ký tiền biên của Phan Phu Tiên thời Lê Nhân Tông). Các bộ chính sử về sau của Đại Việt/Đại Nam như Việt sử tiêu án hay Khâm định Việt sử Thông giám cương mục hầu như chỉ viết dựa theo Đại Việt sử ký toàn thư, ít cho thông tin gì mới. Chi tiết rải rác về Nhật Lễ còn có thể tìm thấy trong các tài liệu của Trung Quốc như Nam Ông mộng lục, biên soạn vào thời Minh bởi viên quan gốc Việt là Hồ Nguyên Trừng, và Đại Minh thực lục.

Theo báo Pháp luật Việt Nam, trên danh nghĩa, Trần Nhật Lễ là con trai thứ của Cung Túc vương Trần Nguyên Dục (con trưởng vua Trần Minh Tông), thân mẫu không rõ là ai, bà thường được gọi là Vương Mẫu.

Thân thế vị vua này được sử chép như sau: “Nhật Lễ là con người phường chèo tên là Dương Khương. Mẹ Nhật Lễ gọi là Vương Mẫu, lúc diễn trò (có chuyện “Vương Mẫu hiến bàn đào”, mẹ Nhật Lễ đóng là Vương Mẫu, do đấy lấy làm hiệu), đang có thai, Dục thích sắc đẹp của nàng nên lấy về, đến khi sinh nhận làm con của mình” (Đại Việt sử ký tiền biên).

Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục chép: "Trước kia, người phường trò tên là Dương Khương diễn tích Tây vương mẫu dâng quả bàn đào, vợ hắn đóng vai Tây vương mẫu. Cung Túc vương Nguyên Dục cảm nàng đẹp, lấy làm vợ. Khi ấy nàng đang có mang; rồi sinh ra Nhật Lễ. Nguyên Dục nhận làm con mình”.

Trần Xuân Sinh - tác giả sách "Thuyết Trần" cho rằng, Trần Nhật Lễ là con của Cung Túc vương Trần Nguyên Dục: "Trần Nhật Lễ không có tài cán, nhất là không có đức hạnh, không xứng đáng được làm vua, lại can tội đại ác giết bà tổ mẫu, bị truất phế và bị giết là đáng lắm. Nhưng không vì thế mà bảo rằng Nhật Lễ không phải chính là con của Cung Túc vương Nguyên Dục, thì cũng đáng ngờ. Chỉ vì mẹ đẻ trước đây đã lấy Dương Khương là phường hát bội nên người ta cho rằng đã mang thai rồi mới lấy Cung Túc vương… Không thể nói rằng có việc Cung Túc vương đã cố nhận chằng con cũng giống như sự xưa Thái Tông đã nhận như thế…

Xét Nhật Lễ chỉ là một hoàng gia nghịch tử, đứa con hư đốn của dòng họ Trần. Thời xưa, khi trong nhà hay trong họ chi chẳng may có đứa hư, bất hiếu thì bị người ngoài coi như là đều đã phạm tội lỗi cả, cho nên để tránh bị xấu hổ, thường đôi khi nói thác đi là đấy phải là người ngoài lạc lõng vào, chứ không phải đích thực là con cháu nhà. Trường hợp Nhật Lễ cũng thế chăng?”.

Trần Nhật Lễ đăng cơ thế nào?

Theo báo Khoa học đời sống, trong ba bà hậu phi của Trần Minh Tông thì bà chính hậu Hiến Từ được tiếng là người hiền từ, đôn hậu, khoan nhân nhất. Nhưng lại lận đận với con cái nhất.

Con trai út Trần Dụ Tông làm vua bị sử sách phê phán nặng vì chỉ lo ăn chơi hoang đàng, sa đọa, tạo mầm mống cho sự sụp đổ của triều đại. Trần Dụ Tông bị bệnh liệt dương nên đã nghe lời của thái y Trâu Canh thông dâm với chị ruột Thiên Ninh để chữa bất lực.

Con trai trưởng là Trần Nguyên Dục cũng ăn chơi phóng đãng như đứa em trai. Một lần Một lần đi chơi bên ngoài gặp phải cô đào hát, vợ của kép hát Dương Khương, Trần Nguyên Dục ép lấy cô đào hát về làm vợ trong khi cô này đã có thai với Dương Khương. Sau khi sinh ra, Trần Nguyên Dục cứ cho thằng con trai có tên Dương Nhật Lễ đó là con của mình.

Trần Nguyên Dục mất khi đang tuổi thanh xuân. Ngày 25 tháng 5 năm Kỷ Dậu (tức 29/6/1369), vua Trần Dụ Tông cũng băng hà vì hoang dâm kiệt sức; trước khi mất, đã ban chiếu truyền ngôi cho Trần Nhật lễ. Trong tình thế đó, Hiến Từ Thái hậu đồng ý di chiếu đón Trần Nhật Lễ lên ngôi, đặt niên hiệu Đại Định. 

Sách Đại Nam quốc sử diễn ca có đoạn chê trách quyết định của Trần Dụ Tông như sau:

Truyền ngôi con đứa ưu nhân,

Để Dương Nhật Lễ tiếm Trần dựng lên.

Thói nhà hài hước đã quen,

Tiếng hòa nhịp phách, hát chen cung đàn.

Thực ra, tuy có di chiếu của Trần Dụ Tông nhưng Nhật Lễ không thể lên ngôi nếu không có sự ủng hộ của Hiến Từ Thái hậu. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục viết: "Khi Dụ Tông mất, không có con kế tự, có để di chiếu cho Nhật Lễ nối ngôi. Quần thần bàn rằng: "Cung Định vương Phủ là người rất hiền, nhưng anh không lẽ lại kế tự em". Thái hậu bảo quần thần: "Nguyên Dục là con trưởng ngành đích, không được làm vua, mà lại mất sớm; vậy Nhật Lễ chẳng phải là con của Nguyên Dục ư?" Bèn đón lập Nhật Lễ. Nhật Lễ đã lên ngôi, truy tôn Nguyên Dục làm hoàng thái bá”.

Vào ngày 10 tháng 8 năm Kỉ Dậu (1369), “Nhật Lễ tôn Hoàng Thái hậu Hiền Từ làm Hiển Từ tuyên thánh Thái hoàng thái hậu”. Thế nhưng, Trần Nhật Lễ đã trả ơn ân nhân như thế nào ngoài phong hiệu nói trên, sử chép rằng không lâu sau “có người nói là chèo hát vô loài, dám mạo nhận để được ngôi báu. Thái hậu hối hận lắm” (Việt sử tiêu án).

Ngày 14 tháng 12 năm Kỉ Dậu (1369) Nhật Lễ nghe nói bà Hiền Từ thường than thở, hối hận vì đã đưa mình lên ngôi, bèn sai người đầu độc giết chết.

Nhật Lễ hoang dâm vô độ, sử sách chê không tiếc lời

Sau khi giết hại Hiến Từ Thái hậu, Trần Nhật Lễ “ngày ngày rượu chè, dâm dật, chăm sự chơi bời, hay bày ra các trò tạp kỹ, thân cận suồng sã với lũ tiểu nhân” (Khâm định Việt sử thông giám cương mục), “hàng ngày chỉ vui chơi, thích các trò, muốn đổi lại họ Dương” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Không thể chấp nhận được những việc làm của Trần Nhật Lễ, nhiều hoàng thân, quan tướng muốn lật đổ để dựng vua khác lên. Nhưng âm mưu bị bại lộ, Nhật Lễ giết sạch để trừ họa về sau.

Vụ lớn nhất là sự kiện xảy ra vào tháng 9 năm Canh Tuất (1370), sử chép: “Mùa thu, tháng 9, ngày 20, thái tể Nguyên Trác cùng con là Nguyên Tiết giết Nhật Lễ không được, bị giết. Đêm hôm ấy, cha con Nguyên Trác và hai người con của công chúa Thiên Ninh đem người tôn thất vào thành định giết Nhật Lễ. Nhật Lễ trèo qua tường, nấp dưới cầu mới. Mọi người lùng không thấy, giải tán ra về. Khi trời sắp sáng, Nhật Lễ vào cung, chia người đi bắt 18 người chủ mưu. Bọn Nguyên Trác đều bị hại” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Trước diễn biến đó, nhạc phụ của Nhật Lễ là Cung Định vương Trần Phủ sợ mang vạ mới trốn khỏi cung, mặc dù bản thân chỉ muốn yên phận nhưng ông lại được các hoàng thân, tướng lĩnh đón về lập làm minh chủ rồi tôn làm vua (tức Trần Nghệ Tông) dấy quân đánh Nhật Lễ.

Đại Việt sử ký toàn thư có chép: "Khi ấy, Nhật Lễ chuyên dùng thiếu úy Trần Ngô Lang mà không biết Ngô Lang đồng mưu với vua. Mỗi khi sai quân tướng đi đánh bắt, (Ngô Lang) đều bí mật bảo họ theo vua đừng về nữa. Rất nhiều lần sai các quân Nam, Bắc đi đánh, đều không một ai trở về”.

Khi quân của Trần Phủ (tức Trần Nghệ Tông) tiến về bao vây Thăng Long, Ngô Lang lại khuyên Nhật Lễ đầu hàng. Biết khó chống lại, Nhật Lễ bỏ hoàng bào, nhường ngôi để bảo toàn tính mạng. Sau đó bị giam trong ngục chờ xem xét tội trạng.

Trước đó vào ngày 13 tháng 11 năm Canh Tuất (1370) Nhật Lễ đã bị phế truất làm Hôn Đức công. Tính từ khi được lập làm vua cho đến khi bị phế, Nhật Lễ ngồi trên ngai vàng được hơn 1 năm với niên hiệu là Đại Định.

Sau khi biết mình lâm vào cảnh ngộ bi đát là do quá tin dùng Trần Ngô Lang, vì thế mà Nhật Lễ tùm cách trả thù. "Nhật Lễ gọi Ngô Lang vào trong ngục, nói dối rằng: "Ta có lọ vàng chôn ở trong cung, ngươi đi lấy về đây!". Ngô Lang qùy xuống vâng lệnh. Nhật Lễ bóp cổ Ngô Lang đến chết. Cháu của Ngô Lang là Trần Thế Đỗ đem việc ấy tâu vua (tức Nghệ Tông). Vua sai đánh chết Nhật Lễ và con hắn là Liễu, đem chôn ở núi Đại Mông” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Xem thêm: Nhà Trần đã biến Đại Việt thành "ông lớn" phương Nam như thế nào?