Chuyện về những cuộc đối thoại trong văn học

Văn học thổn thức, nối dài từ thế kỷ này sang thế kỷ khác, từ nhà văn này sang nhà văn khác. Đâu đó, chúng ta vẫn bắt gặp những cuộc đối thoại rất ý nghĩa trong văn học...

10:00 09/04/2023 Đỗ Thu Nga

Lorca yêu quý, người từng nói: “khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn”… Nhưng thanh âm ấy chưa bao giờ lặng im, tiếng đàn vẫn mãi ngân nga trong con người Tây Ban Nha mỗi bình minh đến.

Bởi nghệ thuật không phải sinh ra để chờ đợi ngày hòa tan vào cát bụi. Nghệ thuật là một điều kỳ lạ mà giáo sư Huỳnh Như Phương nghĩ suy: “Mỗi lần đọc là một lần khám phá ra thế giới nghệ thuật ở chiều sâu như nguồn nước không ngừng tuôn trào của nó. Đó thực chất là một cuộc đối thoại giữa lịch sử và hiện tại, giữa thế hệ hôm qua và hôm nay, giữa nền văn hóa này với một nền văn hóa khác”. Tiếng ghi-ta của Lorca sống mãi, có lẽ vì nó đọng lại trong lòng người, cuộc đối thoại muôn đời.

Khi cuộc sống dần lặng im bởi tình người lạnh lẽo, những tác phẩm văn học vẫn nhịp nhàng thoi đưa thứ thanh âm, không cầu kỳ như khúc nhạc đêm vũ hội, mà say mê bởi chất đời của tiếng nói đối thoại. Huỳnh Như Phương với bao lần trầm mình vào trang văn hiểu rằng: thưởng thức tác phẩm là tìm đến cái mạch nguồn sâu thẳm, nơi dòng suối của những tư tưởng, cảm xúc ồ ạt tuôn trào. Song giáo sư đã gọi tên, khái quát hóa chiều sâu ấy không gì khác chính là bản chất của những cuộc đối thoại. Đó là cuộc đối thoại văn chương mang tính rộng mở, kết nối giữa “lịch sử và hiện tại”, giữa “thế hệ hôm qua và hôm nay”, giữa “nền văn hóa này với một nền văn hóa khác”. Suy cho cùng, Huỳnh Như Phương đã chỉ ra điều quan trọng, vừa là bản chất của văn học, vừa là yêu cầu cho quá trình sáng tác và tiếp nhận: hãy để mỗi tác phẩm là tiếng nói cất lên giữa người với người, vượt qua mọi lằn ranh của thời gian.

Đứng trước một quãng trời xanh, người ta khó tránh khỏi niềm xao động bồi hồi, trước một tác phẩm hay, người ta khó tránh khỏi mong muốn buông lời yêu thương. Sự đối thoại âu là điều tất yếu trong văn chương, nó cho thấy độc giả đã trải qua những gì và khao khát điều gì khi khép lại tác phẩm. Những giọt nước mắt hãy còn nóng hổi, khi dư âm còn vương tơ nơi trái tim, người đọc khát khao đối thoại như muốn khắc vào cái trụ trời vĩnh cửu của Tạo hóa, lời tri âm đến người cầm bút. Nguyễn Tuân đã bộc bạch cảm nhận khi đọc văn Thạch Lam “ tôi cứ nghĩ như đó là một người tính tình nhẹ nhàng tinh tế, từng trải sự sống ở một số mặt sống…”.Nhưng cái lay chuyển vô thanh ấy nơi tâm hồn không đơn thuần mà có được, người đọc không thể chỉ ngửi lấy hương thơm phảng phất trong con chữ rồi quay đi. Vì thứ rượu tuyệt hảo đang chờ đợi người đến thưởng thức ở phía sau trang giấy, nơi vô hình trên bề mặt mà dạt dào chứa đọng ở bề sâu. “Mỗi tác phẩm là một tiếng gọi” (Sartre) chân thành, nồng nhiệt như tiếng gọi của người bạn hiền, thôi thúc những kẻ ghé thăm đặt chân mình vào cái thế giới lặng lẽ, giữa những khoảng trắng ngôn từ.

Chuyen-ve-nhung-cuoc-doi-thoai-trong-van-hoc

Một nhà thơ đã tâm tình về sức sống của thi ca “Thời gian hủy hoại các lâu đài, nhưng lại làm giàu những vần thơ”. Vượt qua muôn ngọn trùng khơi, từ lịch sử cho đến hiện tại, mãnh liệt và xúc động là những điều vẫn vẹn tròn trong văn chương, trong mỗi con chữ vần thơ. Cái âm vọng dồn nén trong câu văn xa xưa vọng về với tâm thức của mỗi chúng ta thực tại, khiến tôi liên tưởng đến cách mà Jack London đã miêu tả tiếng kêu của loài sói trong “Tiếng gọi của hoang dã”, ấy là “nỗi đau của sự sống đã từng là nỗi đau của những tổ tiên hoang dã của nó xưa kia”. Phải chăng những cuộc đối thoại trong văn chương cũng như thế, nó giúp ta nếm trải cái dư vị thoảng qua của đời sống, thời đại cha ông ta ngày trước? Bước qua chiếc cầu văn chương bắc ngang, con người như được ngược về những miền đất của hồi ức, để ngắm nhìn những trang lịch sử thiêng liêng hiện ra trước mắt. Tìm về những bài thơ được khắc trên các vách đá cổ, ta như được tìm thấy giây phút khi trái tim loài người biết rung động trước cõi đời quanh mình. Cho đến hôm nay, khi nhìn lại những chặng đường theo dòng lịch sử của văn học, xuất phát từ những câu ca dao làm quyến luyến lòng người bởi chất men đời, những áng thơ trung đại đậm sắc dân tộc, sự ra đời của các trào lưu như thơ mới và nền văn học kháng chiến vĩ đại, có lẽ đã trở thành cái khơi nguồn cho những cuộc đối thoại đầy hoài niệm trong thực tại.

Tính quảng đại của văn học cho phép con người tìm thấy bóng hình đồng điệu của mình trong tất cả những chặng đường ấy, vì lẽ những vấn đề nhân sinh của con người không phải mới xuất hiện gần đây, mà đã tồn tại từ rất lâu trước đó. Đối thoại cùng những tuyệt tác “vang bóng một thời”, mỗi người có dịp chiêm nghiệm sâu sắc về ý nghĩa cuộc sống từ nhiều góc độ, hóa thân vào những số phận đã góp mình vào dòng chảy mênh mông mà như Eptusenko viết: “Mỗi số phận chứa một phần lịch sử”. Nếu ngược về quá khứ mang đến cho ta những trải nghiệm thẩm mỹ đầy cổ điển thì từ nơi bắt đầu của lịch sử, không ít những tác phẩm đã dội đến thế giới hiện đại những tư tưởng đi trước thời gian, những tầm nhìn đã mở ra viễn cảnh của tương lai từ xa xưa. “Thời gian qua kẽ tay/Làm khô những chiếc lá” (Văn Cao), nếu thời gian cuộc đời làm phôi pha vạn vật trong quy luật quá khứ – hiện tại – tương lai, những cuộc đối thoại văn chương khiến cho thời gian ấy như co dãn một cách nhịp nhàng, để lịch sử và hiện tại hòa trộn vào nhau, se duyên gắn kết cho muôn kẻ tri âm, tri kỷ.

Cái chết của Lorca có thể làm cuộc đời mất đi một người nghệ sĩ, nhưng không thể khiến vũ trụ nghệ thuật mất đi một tiếng đàn. Cũng như những giai điệu của Beethoven hay Mozart, cái chết không thể đóng băng âm thanh của phiếm đàn khi loài người vẫn còn khao khát được đối thoại cùng nó nơi tâm hồn. Bởi đó là những tác phẩm nghệ thuật chân chính, là những uranium còn sót lại qua tấm màng lọc khắc nghiệt của thời gian.

Một lớp người đi qua là sự tiếp nối của những hạt mầm đời sau, anh ra đi để lại cho nghệ thuật những tác phẩm mà em anh, con cháu anh từ miền đất của ngày mai ấy sẽ gửi đến anh – con người của quá khứ những lời trở trăn khôn nguôi. “Bống bống bang bang”… Sẽ có người đến bên hồ mà gọi thơ anh/ Câu thơ trồi lên, đáp lại tiếng gọi mình” (Chế Lan Viên). Có được những cuộc đối thoại vượt lên trên sự hữu hạn của đời người, tác phẩm ấy cần chứa đựng những giá trị mà dù tồn tại trong thời đại nào, dù rơi vào tay ai vẫn vẹn nguyên những ý nghĩa của nó. Đó là một tác phẩm dạy con người ta “nhìn bằng con mắt thật” (Lưu Quang Vũ), giúp người đọc đứng từ thời đại này mà trải qua cuộc đời ở thời đại kia. Chỉ có cuộc sống mới có thể đối thoại cùng cuộc sống, sự phản ánh càng cặn kẽ bao nhiêu sẽ càng nhận về sự phản hồi từ những xúc cảm chân thực bấy nhiêu. Lenin bày tỏ cảm nhận về những tác phẩm của LevTolstoy đã ảnh hưởng lớn lao đến thời đại của ông cũng như phong trào của giai cấp vô sản trên thế giới, vì sáng tác của văn hào không gì hơn chính là “tấm gương phản chiếu cách mạng Nga” sinh động nhất. Và anh càng không thể đòi hỏi độc giả mai sau sẽ cùng anh đối thoại nơi trang giấy nếu tác phẩm chỉ là cái tình cảm vỡ vạc từ mảnh đất khô cằn mà không làm sáng bừng lên một tư tưởng, ý niệm nhân sinh nào đó.

Nhìn vào bản chất, cái làm nên sự cách biệt giữa các thời đại còn gì hơn là những đổi thay trong tư tưởng, góc nhìn của con người mỗi thế hệ. Nhờ đó mà văn chương là chuyện muôn người, muôn thời đại, nhân loại cứ thế mà truyền tay nhau cái trang giấy đã làm bao trái tim rung động nghẹn ngào. Lịch sử đi vào tâm hồn con người mai sau bằng chất cứng rắn của một sự thật không thể thay đổi, nhưng khiến cho tâm hồn con người hòa tan vào những xúc cảm mềm mại trong tim, ấy có lẽ là những tác phẩm nghệ thuật.

“Trăm ngàn kiếp lệ cuốn theo sông/ Biển chứa long lanh sóng vạn trùng” (Xuân Diệu), phải chăng văn chương là dòng chảy đã trải qua hàng lệ của độc giả bao đời mà góp nên?

Niềm xúc động trước nghệ thuật là niềm xúc động trước cái đẹp cao cả, nhưng vẻ toàn mĩ ấy có còn thiện chân khi sức sống của nghệ thuật sinh sôi trên cái chết, máu thịt của con người? “Chẳng biết Vũ Như Tô phải hay những kẻ giết Vũ Như Tô phải?”, đã bao đời người đọc trầm mình trong cái vang vọng khắc khoải ấy, làm dội đến mai sau thanh âm của cuộc đối thoại không hồi kết. Ở thế hệ trước, không ít những độc giả thể hiện thái độ đồng tình với hành động phản kháng của nhân dân, bởi dựa trên quan niệm căn cốt Nguyễn Trãi đưa ra “Hòa bình là gốc của nhạc”, tức cái điểm tô nên vẻ đẹp của non sông không gì hơn là quốc thái dân an. Nhưng tiến dần về hạ nguồn của dòng thời gian, khi các quan niệm về sáng tạo nghệ thuật được đề cao, phó giáo sư Phạm Vĩnh Cư đã tự hỏi trong bài bàn luận của ông: “vì sao khi dân chúng và binh sĩ nổi dậy đốt Cửu trùng đài, giết Vũ Như Tô, chúng ta lại đau xót đến thế?”.

Chuyen-ve-nhung-cuoc-doi-thoai-trong-van-hoc-7

Cuộc đối thoại của văn chương tựa làn nước chuyển mình nhịp nhàng, chảy trôi qua ý thức hệ mà con người của từng thời đại cho là đúng với tác phẩm. Bước vào những cuộc đối thoại, có cảm tưởng rằng văn chương chính là ánh tia chớp đã hàn gắn sự sống và cái chết trên cùng bầu trời, để nhà văn – độc giả dù thuộc thế hệ nào đều có quyền cất vào bầu trời chung ấy, những tiếng nói làm nên sức sống bất diệt của ngôn từ.

Thi sĩ Chế Lan Viên cảm thức về những cuộc đối thoại của văn chương: “ Nó viết ở kinh tuyến này và rung động trào sôi ở kinh tuyến khác/ Trong dân tộc và ngoài dân tộc”. Nếu nói văn chương đã phá vỡ những lằn ranh, có lẽ đó chính là lằn ranh ngôn ngữ. Bao đời nay, những tác phẩm văn học nối tiếp nhau ra đời, bất kể châu Á hay châu Âu, màu da hay tôn giáo đều được nhân loại hân hoan đón nhận. Nhưng điều làm nên những cuộc đối thoại lan rộng về không gian và thời gian, không thể không kể đến chất vàng riêng biệt tồn đọng trong lịch sử, nền văn hóa của mỗi quốc gia, dân tộc. Nung nấu từ trong lòng đời sống, mỗi tác phẩm sinh ra thừa hưởng dòng máu ngầm chảy nơi hiện thực, vì thế nó bắt trọn tất cả những sự kiện diễn ra của thời đại. Quy luật bất di bất dịch này tưởng chừng sẽ đánh đồng văn chương là một công cụ phản ánh khô khan, nhưng do mỗi dân tộc trải qua một công cuộc đấu tranh và xây dựng khác nhau làm hình thành những bản sắc văn hóa không trộn lẫn. Chính yếu tố ấy khiến cho các tác phẩm sở hữu những nét mà có thể với quốc gia này, nền văn hóa này, đó là điều bình thường nhưng lại tạo nên làn sóng tranh luận khi tác phẩm du nhập vào nền văn hóa khác. Tuyệt bút “Nhà giả kim” in đậm màu sắc của triết học Đông phương, hướng niềm tin con người về Thượng đế, vũ trụ khi lan rộng khắp thế giới từng bị không ít lời chỉ trích, cho rằng tác phẩm là sự huyễn hoặc, ảo tưởng phi thực tế. Nhưng với những ai am hiểu sâu sắc về nền minh triết Đông phương kỳ diệu sẽ thấy rằng “Nhà giả kim” là lời chỉ dẫn linh thiêng đối với vận mệnh mỗi con người. Bên cạnh cuộc tranh luận, những nền văn hóa đa dạng song cũng có nét tương đồng sẽ làm nên sự đồng tình trong đối thoại nói riêng và ảnh hưởng, tác động đến quá trình sáng tác lẫn nhau nói chung. Nơi tinh cầu với “ hàng triệu câu chuyện được viết ra dưới vòm trời này” ( Nguyễn Ngọc Tư), tác phẩm văn học mang trong mình sứ mệnh một người phát ngôn, của nền văn hóa này đối thoại với nền văn hóa khác.

Và chính lớp bụi mờ bay lên từ những đặc sắc của nền văn hóa sẽ làm rung chuyển sâu sắc đến nhận thức, góc nhìn của từng người cầm bút. Nói đến hai nền văn hóa, ta có thể hình dung đó là cuộc đối thoại giữa hai nhà văn với hai phong cách nghệ thuật khác biệt. Mỗi nhà văn, dưới sự nhào nặn từ nền văn hóa dân tộc, sự chắt chiu vốn trải nghiệm sẽ hình thành nên chất riêng trong sáng tác, dù cùng viết chung một đề tài. Viết về tình yêu, Xuân Diệu bày tỏ một cảm giác mơ hồ khó tả “Làm sao cắt nghĩa được tình yêu!/ Có nghĩa gì đâu, một buổi chiều”. Thế nhưng, những rung cảm trước ngọn sóng tình yêu lại được cụ thể hóa, tạo cho một dáng hình có thể nhìn thấy bằng mắt qua lời thơ của thi sĩ Ấn Độ Tagore: “tình yêu ấy là ánh vàng nhảy múa trên lá cây, trên đám mây lờ lững lang thang khắp bầu trời, trên gió nhẹ lướt thoảng qua làm vầng trán mát rượi”. Nhìn vào những vần thơ mà hai thi sĩ đã dâng hồn mình cho tình yêu, điểm khác biệt được thể hiện rõ từ đôi mắt lí giải về tình yêu cho đến cách thức trình bày. Tất cả khi đặt trong sự đối sánh gợi nên cuộc đối thoại, ở đó tình yêu hiện ra không mang màu sắc tẻ nhạt mà được cảm nhận nhiều chiều, làm phong phú hơn định nghĩa về tình yêu trên thế gian. Và những cuộc đối thoại xuyên không gian cứ thế tiếp diễn như minh chứng cho ý nghĩa cao đẹp của văn chương: những tác phẩm nghệ thuật không bao giờ có biên giới. Tựa những cánh hoa bồ công anh theo làn gió bay đến chân trời xa, tôi tin rằng không ít những tác phẩm văn chương Việt Nam đã hòa mình vào làn gió ấy, gợi sự đồng cảm, đối thoại trong cộng đồng người đọc khắp thế giới. Ngòi bút Bảo Ninh khắc sâu những ám ảnh về chiến tranh Việt Nam vào lòng nhân loại qua tác phẩm “Nỗi buồn chiến tranh”, quyển sách đã được Gunter Giesenfeld – giáo sư văn chương người Đức ngợi ca: “Tôi cho rằng, tiểu thuyết của Bảo Ninh thậm chí hay hơn “Phía Tây không có gì lạ””. Nhiều nhà văn nước ngoài đã nặng tình với những áng văn, tập thơ Việt Nam, góp vào cuộc đối thoại của văn chương những thanh sắc diệu kỳ. Nhà thơ người Mĩ Martha Collins nhận xét rằng: khi thưởng thức thơ của Lâm Thị Mỹ Dạ, Nguyễn Quang Thiều, bà được trao một cái thoáng nhìn vào đời sống Việt Nam mà tất cả những gì bà đọc từ lịch sử nước này chưa hề mang đến. Lặng nghe những thanh âm náo nức trong phiên chợ ấy, văn chương mang lại cho con người cơ hội lên tiếng, để đáp trả những lời mời gọi, những tiếng yêu hay tiếng giận phía bên kia vòm trời mà có thể ta chưa thấy, nhưng đã cảm nhận trong trái tim mình.

Li-la li-la li-la…

Tựa như thứ thanh âm căng mình trên dây đàn của Lorca đã khiến hồn người Tây Ban Nha suốt bao thế kỷ hòa quyện trong tiếng đàn vỡ tan bọt nước, những tác phẩm văn học sinh ra mang trong mình thiên chức của vị sứ giả, như một người nghệ sĩ Lorca. Vị sứ giả ấy xuất hiện, gảy nên những giai điệu làm say đắm lòng người, khiến tất cả quên đi cái sự sống nhỏ bé của mình, để hòa vào dòng chảy giữa lịch sử và thực tại, giữa thế hệ hôm qua và hôm nay, giữa nền văn hóa này với nền văn hóa khác, đối thoại với trái tim của những vị khách văn chương.

(Bài làm của Nguyễn Nguyên Thu Hà)

Xem thêm: Ta chỉ là chiếc lá, việc của mình là xanh - Bài NLXH hay nên đọc

Từ khoá:

văn học cuộc đối thoại nhà văn thế hệ sống đẹp câu chuyện