Tìm hiểu lý do vì sao người Hà Nội lại gọi hồ Hoàn Kiếm là Bờ Hồ

Trong tiếng Việt, phần đất nằm gần ao, sông, hồ được gọi là bờ ao, bờ sông, bờ hồ, còn phần sát mép nước thì gọi là rìa. Thế nhưng vì sao bờ hồ của hồ Hoàn Kiếm (hay hồ Gươm) lại để chỉ chính cái hồ đó?

Như bạn thấy đấy vào mỗi dịp cuối tuần, quanh Bờ Hồ là tuyến phố đi bộ nên cũng đông đúc nhộn nhịp hơn ngày thường. Không chỉ có các bạn nam nữ thanh niên mà cả người già, trẻ nhỏ đều bước chân đi dạo quanh hồ, vừa hóng gió, vừa tập thể dục. Đặc biệt vào các dịp lễ lớn như ngày Quốc khánh 2/9, Tết Dương lịch hay đêm Giao thừa thì quanh Hồ Gươm là biển người và là nơi tập trung đông nhất của Hà Nội. 

Thời trước năm 1893 khi chưa làm đường quanh hồ thì khu vực phố Đinh Tiên Hoàng hiện nay là phần đất phía sau của các gia đình ở phố Cầu Gỗ. Ngày ấy họ làm nhà vệ sinh, đổ nước thải, rác ra đó nên không có ai qua lại khu vực ấy để hóng gió, đi dạo.

Đến Tết Nguyên đán năm 1893 con đường quanh hồ được khánh thành. Khi ấy Công sứ Beauchamp Laurent đã tổ chức rất nhiều trò chơi dân gian như: bịt mắt đập niêu, đấu vật, leo cột mỡ, liếm chảo, đua thuyền thúng, đốt pháo bông... để hưởng ứng. 

Năm 1894, Hoàng Cao Khải cho dựng tượng vua Lê Thái Tổ bên bờ phía tây của hồ để làm đối trọng với tượng công sứ Paul Bert ở vườn hoa mang tên ông ta bên bờ phía đông. Từ đó, quanh hồ Gươm trở thành địa điểm vui chơi, giải trí quen thuộc của mỗi người dân.

Vì đường sát hồ nên phần đất công cộng gần hồ rất ít. Hội đồng thành phố rất muốn có đất làm vườn hoa quanh hồ nhưng số tiền đền bù cho các nhà dân lại quá lớn. Nên phương án lấp hồ được đưa ra.  

Năm 1925, với lý do là “Chiểu theo nguyện vọng của dân chúng Hà Nội muốn có một không gian rộng rãi để vui chơi, vì thế cần thiết phải mở rộng quảng trường Négrier (nay là quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục)” Hội đồng thành phố đã lấp 20m hồ ở đầu phố Francis Garnier (phố Đinh Tiên Hoàng hiện nay) và 10m ở phía tây (phố Lê Thái Tổ hiện nay) để quy hoạch trồng cây, làm tiểu cảnh.

Khi dự án bắt đầu được thực hiện vào tháng 3/1925 thì Viện Viễn Đông bác cổ có công văn hỏa tốc gửi Thống sứ Bắc Kỳ kiến nghị cho dừng việc lấp hồ với lý do là “phá hoại các di tích lịch sử ven hồ”.

Ngày 1/5/1925, Thống sứ Bắc Kỳ lúc này là J. Krautheimer đã có công văn yêu cầu tạm dừng việc lấp hồ tới đốc lý Hà Nội. Tuy nhiên, đốc lý Louis Frédéric Eckert bỏ qua yêu cầu của cấp trên và vẫn thực hiện việc san lấp. Lúc này Giám đốc Viện Viễn Đông bác cổ Leon Finot lại gửi tiếp công văn thông báo cho thống sứ với nội dung “đốc lý Hà Nội vẫn tiếp tục lấp hồ”.

Đốc lý Hà Nội đã trả lời thống sứ Bắc Kỳ bằng công văn với nội dung rằng: “Nghị định của toàn quyền Đông Dương giao quyền quản lý các di tích lịch sử cho Viện Viễn Đông bác cổ vẫn chưa ký và chưa đăng trên công báo nên không thể áp dụng vào việc thành phố đang làm. Mặt khác nếu nghị định được ký thì bờ hồ cũng không thể xếp vào di tích lịch sử”.

Sau đó thống sứ Bắc Kỳ đành phải cho phép thành phố tiếp tục công việc san lấp hồ. Công việc san lấp hoàn tất, thành phố tiến hành kè hồ, trồng cây, hoa, lát vỉa hè, lắp đèn điện công cộng. Từ đó người dân sống xung quanh thường xuyên ra hồ để hóng gió, đi dạo, tập thể dục. Hồ Gươm với họ giống như hồ của phố mình, nên khi ra hồ đi dạo hóng gió người ta thường nói tắt là ra Bờ Hồ. Và rồi “Bờ Hồ” đã trở nên phổ biến và quen thuộc với người dân ở thủ đô Hà Nội.

Theo thời gian, những người ở địa phương khác cũng đến Hà Nội và ra Hồ gươm chơi, nhất là trong thời khắc Giao thừa chuyển từ năm cũ sang năm mới. Từ đó đi chơi Giao thừa quanh hồ Gươm đã trở thành nét văn hóa độc đáo hơn nửa thế kỷ và chắc chắn sẽ còn mãi về sau.

Xem thêm: Những điều ít người biết về ngôi mộ 122 năm tuổi tại vườn hoa Con Cóc bên Hồ Gươm