Vua Khải Định (1885-1925) là vị hoàng đế thứ 12 của triều đại nhà Nguyễn trong lịch sử Việt Nam. Là vị vua ăn chơi xa xỉ, trong thời gian trị vì từ năm 1916 đến 1925, ông đã cho xây dựng nhiều công trình kiến trúc độc đáo. Trải qua những thăng trầm lịch sử cùng dòng chảy thời gian, các công trình này đã dần thay đổi và có số phận trái ngược nhau.
Ứng lăng - Lăng mộ của vua Khải Định
Tọa lạc trên triền núi Châu Chữ (còn gọi là Châu Ê) bên ngoài kinh thành Huế, Ứng lăng đến ngày nay vẫn còn khá nguyên vẹn, là một trong những địa điểm hút khách nhất của Di sản thế giới quần thể di tích Cố đô Huế.
Ứng lăng khởi công xây dựng ngày 4/9/1920, sau 11 năm mới hoàn tất. Tiền quân Đô thống phủ Lê Văn Bá là người chỉ huy xây dựng cùng sự tham gia của nhiều thợ nghề, nghệ nhân nổi tiếng cả nước. Thời điểm đó, vua Khải Định đã xin chính phủ bảo hộ cho phép tăng thuế điền cả nước lên 30% để lấy kinh phí xây dựng lăng. Hành động của vua Khải Định đã bị lên án gay gắt.
Lăng hình khối hình chữ nhật với 127 bậc cấp. Từ dưới lên lăng có cổng chào, sân chầu Bái Đình, Bi Đình và cung Thiên Định. Trong đó, cung Thiên Định nằm ở vị trí cao nhất, là công trình kiến trúc chính gồm 3 gian chính, 2 gian chái được xây dựng tinh xảo bằng các vật liệu hiện đại.
Phía trước cung Thiên Định là điện Khải Thành - nơi để án thờ và chân dung vua Khải Định. Mộ vua được đặt ở chính tẩm, sau điện Khải Thành.
Cung An Định – Cung điện riêng của vua Khải Định
Cung An Định nằm bên bờ sông An Cựu, là cung điện riêng của vua Khải Định từ khi còn là thái tử cho đến khi làm vua. Sau này, cung An Định được vua Bảo Đại thừa kế, sau khi thoái vị cũng sống tại đây.
Năm Thành Thái 14 (1902), Phụng Hóa Công Nguyễn Phúc Bửu Đảo (tức vua Khải Định sau này) lập phủ riêng, đặt tên là phủ An Định. Năm 1917, vua Khải Định sau khi lên ngôi đã dùng tiền riêng để cải tạo theo lối kiến trúc hiện đại, 2 năm sau thì hoàn tất.
Từ ngày 28/2/1922, cung An Định trở thành tiềm để của Đông Cung Thái tử Vĩnh Thụy, tức vua Bảo Đại sau này. Sau năm 1945, gia đình cựu hoàng Bảo Đại chuyển từ hoàng cung sang cung An Định sống. Sau 1954, cung này bị chính quyền Ngô Đình Diệm tịch thu. Đến sau 1975, bà Từ Cung hiến cung An Định cho chính quyền cách mạng, được sử dụng cho các giáo sư tại Đại học Huế.
Thời điểm đó, cung An Định bị xuống cấp nghiêm trọng, mãi năm 2001 mới được phục hồi và trùng tu. Đến nay, 6 bức họa tại cung An Định được vẽ trực tiếp lên tường, mô tả các lăng Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh và Khải Định vẫn còn được lưu giữ.
Tại cung An Định, 6 bức bích họa ở Khải Tường Lâu dưới sự giúp đỡ của CHLB Đức đã được phục hồi. Sau khi điện Long An - nơi đặt Bảo tàng Mỹ thuật cung đình Huế đóng cửa để trùng tu, toàn bộ hiện vật tại đây cũng được đưa đến trưng bày tại cung An Định. Khi xưa, cung có khoảng 10 công trình gồm bến thuyền, cổng chính, đình Trung Lập, lầu Khải Tường, nhà hát Cửu Tư Đài, chuồng thú, Hồ nước… nhưng bây giờ nhà hát Cửu Tư Đài và khu chuồng thú đã không còn.
Thái Bình Lâu – nơi nghỉ ngơi đọc sách của vua Khải Định
Thái Bình Lâu nằm ở phía đông bắc Tử Cấm Thành trong hoàng thành Huế, là một tòa nhà hai tầng bằng gỗ, nằm trong khuôn viên hình chữ nhật rộng 32m, dài 58m. Công trình kiến trúc này được xây dựng từ năm 1919 đến năm 1921 thì hoàn thiện.
Thái Bình Lâu có hai tòa là tiền danh và hậu doanh được kết nối với nhau. Tiền doanh là tòa nhà hai tầng, lợp bằng ngói âm dương tráng men hoàng lưu ly còn hậu danh là tòa nhà một tầng được lợp bằng ngói liệt tráng men.
Công trình này được coi là kiệt tác của nghệ thuật khảm sành sứ, nhiều tác phẩm có giá trị của nền mỹ thuật Việt Nam được trang trí tại đây. Đáng tiếc, Thái Bình Lâu từng bị bỏ hoang trong nhiều thập niên và xuống cấp trầm trọng. Sau này, công trình được trùng tu trong khoảng 2010-2015 và trở về với vẻ lộng lẫy vốn có của mình.
Điện Kiến Trung – nơi sinh hoạt của vua Khải Định trong cung
Điện Kiến Trung là một cung điện trong Tử Cấm Thành, được vua Khải Định cho xây dựng vào năm 1921-1923, lúc đầu là nơi vua làm việc, sau được tân trang để trở thành nơi vua sinh hoạt với gia đình.
Khác với 3 công trình ở trên, điện Kiến Trung có số phận khá hẩm hiu. Thời “vàng son”, điện Kiến Trung là tòa nhà 2 tầng mang phong cách châu Âu, pha trộn nhiều nét kiến trúc phương Tây với kiến trúc cổ truyền Việt Nam. Mặt tiền có trang trí nhiều mảnh gốm sứ đa màu sắc, trước điện là vườn cảnh; tầng chính trổ 13 cửa hiên: gian giữa 5 cửa, hai gian bên mỗi gian 3 cửa. Tầng trên là gác, trên cùng là mái ngói có hàng lan can được trang trí theo phong cách Việt Nam.
Ngày 6/11/1925, vua Khải Định băng hà tại Điện Kiến Trung. Đến thời vua Bảo Đại, triều đình cho tu sửa lại tòa điện, tân trang theo phong cách phương Tây. Sau này, vua và Nam Phương hoàng hậu dọn về đây sống và hạ sinh thái tử Bảo Long (4-1-1936).
Trong chiến sự tháng 12/1946, cung điện này đã bị phá hủy gần như hoàn toàn, ngày nay chỉ còn lại nền điện, bậc cấp, hàng lan can và hai tòa nhà bát giác ở phía trước.
Xem thêm: Ngỡ ngàng trước loạt ảnh ăn chơi xa xỉ của vua Khải Định trong chuyến vi hành sang Pháp