Hà bá là gì? Những truyền thuyết nổi tiếng nhất về Hà Bá

Hà Bá là gì?

Hà Bá là tên gọi của vị Thủy Thần ở sông Hoàng Hà, một vị thần sông nổi tiếng trong truyền thuyết thần thoại Trung Quốc. Về lịch sử, tên ban đầu của Hà Bá được gọi là Băng Di, Hà Thần hoặc Vô Di.

Hà Bá được miêu tả là một ông già râu tóc bạc phơ, tay cầm phất trần, bầu nước, vui vẻ ngồi trên lưng rùa. Nhưng cũng có nhiều nơi lại coi Hà Bá là ác thần, chuyên đi gieo rắc những tai họa cho người dân làng chài ven sông nên bị mọi người vừa sợ hãi vừa xa lánh.

Tên gọi Hà Bá xuất phát từ thời Xuân Thu Chiến Quốc. Năm ấy Hoàng Hà thường lũ lụt, gây tai họa cho người dân, cho nên người ra cho rằng, tính tình của Hà Bá rất hung dữ.

Thần thoại kể rằng, Hậu Nghệ đã từng dùng tên bắn mù mắt trái của Hà Bá. Do ngài có uy lực không thể lường nên từ đó mới có tập tục xấu đó là cưới vợ cho Hà Bá. Người dân lấy đó để cầu bình an do cả làng. 

Tuy nhiên trong dân gian cũng có nhiều truyền thuyết ca ngợi nhiều anh hùng diệt Hà Bá, cứu dân làng. Như câu chuyện của ông quan phủ nọ, một hôm thấy người dân đang làm lễ hiến tế trinh nữ cho Hà Bá, ông động lòng thương xót liền gọi thầy chủ tế đến và nói :"Cô gái này quá xấu xí, ngươi hãy xuống gặp Hà Bá trước và hỏi xem ngài có chấp thuận không rồi hãy hiến tế sau, chứ nếu làm ngài tức giận thì ngươi có trăm mạng không đền nổi"

Cả dân làng đều nhất chí yêu cần chủ tế phải xuống sông gặp Hà Bá trước. Chủ tế sợ quá từ đó lễ hiến tế trinh nữ cho Hà Bá bị hủy bỏ. Nguyên nhân Hà Bá trở thành một trong những nhân vật huyền bí nhất dân gian và không được thờ rộng rãi đó là do Hà Bá chỉ có tầm ảnh hưởng đối với những làng chài, ven  sông nước để cầu cho mọi người đánh bắt được nhiều tôm cá và ra sông an toàn.

Những truyền thuyết nổi tiếng nhất về Hà Bá

Truyền thuyết về câu: "Đất có Thổ Công, sông có Hà Bá"

Trong tác phẩm "Ông Thổ công và ông Hà bá" – "Truyện cổ nước Nam" do Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc viết được xuất bản năm 2003 có kể rằng: 

"Một hôm, con quỷ từ trên trời xuống thấy Thổ công thì cai quản một vùng rộng lớn, còn Hà bá chỉ cai quản một vùng nước nhỏ chạy xung quanh nó mới nảy ra ý đồ định chiếm ngự một phần sông, một phần đất ở đây. Ngay lập tức nó đến gặp Thổ công, xin cho được xây thành và được đồng ý.

Nhưng trước khi xây nó không làm lễ tạ khiến Hà bá nổi cơn lôi đình. Hà bá bèn cho nước chảy vào đất theo mạch nước ngầm. Hễ thành cứ xây được đến đâu, là nước lại xói mòn nên thành lại bị đổ đến đó.

Lúc này ở dưới thuỷ phủ, thần Hà bá thấy nguồn nước của mình bị tắc, lấy làm bực bội, liền dâng nước lên cao, đánh vỗ vào đất, khiến cho đất phải lở ra mà trôi cả xuống nước.

Hai bên đánh nhau như thế làm cho dân tình kiệt quệ, đất lở, cây cối ngổn ngang, nước sông đục ngầu. Cuối cùng cả hai quá mệt mỏi, mới nhận ra là con quỷ làm bậy bạ.

Hai thần gặp nhau thoả thuận: "Ta với ngươi không dính líu gì với nhau, không đánh nhau nữa, mà sinh lở đất, cây cối lụi tàn, lũ lụt ngập nhà! Rồi cả hai cùng nói: "Đất có Thổ công, sông có Hà bá".

Truyền thuyết Hà Bá đòi vợ

Truyền thuyết này thường xuất hiện trong rất nhiều bộ phim Trung Quốc. Tuy nhiên ở Việt Nam cũng có những câu chuyện liên quan đến sự tích này.

Năm đó vào thời vua Trần Duệ Tông (1337 - 1377) có một vị ái phi tên là Nguyễn Thị Bích Châu, vừa xinh đẹp lại thông minh tài giỏi, văn hay chữ tốt.

Năm 1377, vua Trần Duệ Tông mang theo 12 vạn quân đi đánh Chiêm Thành dù đã được Bích Châu hết mực ngăn cản. Biết rằng khó làm lay chuyển được ý vua, Bích Châu đã xin đi theo để hộ tống.

Nhiều ngày di chuyển, đoàn quân khi đi đến cửa biển Kỳ Hoa thì bất ngờ gặp sóng to gió lớn. Đêm đó vua Trần Duệ Tông mơ thấy một vị thần tên Nam Minh đô đốc ngỏ ý muốn xin vua một người thiếp, nếu được sẽ làm sóng yên biển lặng, giúp vua thuận lợi đi đánh Chiêm Thành.

Hôm sau khi nghe vua kể lại, ai ai cũng sợ hãi, chỉ có bà Bích Châu là lên tiếng:"Tiện thiếp tình nguyện liều tấm thân bèo bọt này để chu toàn cho đoàn ngự giá và quan quân". Nghe vậy, Vua Duệ Tông vô cùng cảm động, thế nhưng ngài nhất quyết không đồng ý.

Mặc sóng đánh tới tấp, nước tràn lênh láng, quý phi Bích Châu vẫn tươi tắn đến quì lạy, cầu chúc cho nhà vua chiến thắng trở về. Sau đó, bà quay về hướng Bắc lạy cha mẹ, vái chào tử biệt các binh sĩ rồi trang nghiêm đến ngồi gọn vào lòng chiếc thuyền thoi nhỏ có cắm đại hoàng kỳ.

Thuyền nhỏ vừa chạm nước đã chìm hẳn. Lúc này, binh đoàn của nhà vua đã sẵn sàng lao vào trận tiền với quyết tâm diệt giặc giữ yên bờ cõi.

Thế nhưng, vì Trần Duệ Tông không nghe lời can gián, vẫn cho quân tiến sâu vào động Y Mang của đất Chiêm, nên bất ngờ bị trúng mưu của giặc Bà Ma, một tướng của Chế Bồng Nga nên toàn quân tan rã.

Đó là truyền thuyết về việc Hà Bá đòi vợ, còn trên thực tế, một số nhà nghiên cứu lịch sử cho biết: Khi vua Duệ Tông hy sinh, người người hoảng loạn, chỉ có bà Bích Châu bình tĩnh lĩnh trách nhiệm thống lĩnh ba quân rút lui an toàn, đưa thi hài đức vua ra khỏi hiểm địa.

Nhưng về đến cửa biển Kỳ Hoa thì bà kiệt sức và trút hơi thở cuối cùng. Theo lời trăn trối của bà Bích Châu, quan quân chôn cất bà tại đúng nơi cửa biển đó.

Tín ngưỡng thờ Hà Bá ngày nay của nhiều địa phương

Giống như Thổ Công - một vị thần cai quản đất đai, nhiều địa phương ở nước ta cũng lập đền thờ Hà Bá - vị thần cai quản vùng sông nước.

Trong đời sống thường ngày, người dân mưu sinh đánh bắt tôm, cá trên sông nước nên việc thờ Hà Bá thuỷ quan để bảo về, che chở cho người dân, mang đến mưa thuận gió hòa cũng là điều dễ hiểu. Các triều đại phong kiến ở Việt Nam còn quan tâm ban tặng phong sắc cho các vị thần thờ ở đình. Cụ thể, ngày 15 tháng 11 năm Thiệu Trị thứ 6-1846, “sắc ban cho Hồng thí quảng tế Hà Bá thuỷ quan trung đẳng Thần. Thần đã có công giúp nước, che chở muôn dân, vô cùng linh ứng…”. 

Đến các đời vua kế tiếp theo niên hiệu Tự Đức năm thứ 3-1850, Tự Đức năm thứ 33 -1870, niên hiệu Đồng Khánh năm thứ 2- 1887, niên hiệu Duy Tân thứ 3- 1909, Khải định thứ 9- 1924 đều có sắc phong ban tặng cho Hà Bá thuỷ quan ở đình Trung Lập. Do đó hiện nay ở nhiều địa phương miền Bắc, bên cạnh thờ Thành Hoàng làng, người dân còn có tục lệ thờ thần Hà Bá.

Cũng như bao vị thần linh khác trong lịch sử Việt Nam, Hà Bá cũng là một sản phẩm của trí tưởng tượng dân gian. Đó là một trong những nhân vật hữu hình hóa nên nỗi sợ hãi, khiếp đảm trước sức mạnh vô song của thiên nhiên, sông nước.