Có ý kiến cho rằng, ở Việt Nam, Đạo Phật ra đời trước còn Đạo Mẫu ra đời sau. Nhưng có người lại cho rằng, tu Mật thì nói Phật cao hơn Mẫu vì Mẫu còn phải quy y Phật và Mẫu cũng chỉ là hàng bồ bát. Song lại có quan điểm nói, không phân biệt Phật Thánh vì Vạn pháp quy tông.
Còn có người tiêu cực hơn thì nói, Phật là nhất, đạo Mẫu là tà ma ngoại đạo đã quy y Phật thì không quy y thánh thần… có rất nhiều ý kiến đưa ra mà chưa có hồi kết. Vậy đạo Phật và đạo Mẫu, đạo nào ra đời trước, nguồn gốc ra sao?
Đạo Mẫu bắt nguồn từ đâu?
Nếu để ý một chút thì có thể thấy, người Việt cổ cũng có 1 hệ thống tín ngưỡng dân gian vô cùng phong phú. Nguồn sống chính là sản xuất nông nghiệp lúa nước. Thời điểm nông nhàn, họ dựa vào săn bắn hái lượm những sản vật tự nhiên.
Xuất phát từ đó, họ coi trọng các hiện tượng tự nhiên huyền bí như mưa, sấm, chớp, gió, bão... và các linh vật thiêng liêng; các linh hồn của người đã khuất như tổ tiên, ông bà cha mẹ... Và cũng từ đó hình thành nên tín ngưỡng phong phú.
Khởi thủy của Đạo Mẫu là tục thờ Mẹ Trời, Mẹ Đất, Mẹ Nước, Mẹ Lúa, tục thờ các Nữ thần và thờ tứ Pháp: Mây, mưa, sấm,chớp…xuất phát từ đó mà hình thành lên.
Người xưa nói rằng, Trời là cha (dương) - đồng nghĩa với người đàn ông là đấng hóa sinh tạo nên sự xoay vần của vũ trụ, tạo nên sự chuyển động về không gian thời gian.
Đất là Mẹ (âm) đồng nghĩa với người mẹ luôn thu nhận mọi nguồn sinh lực từ Trời (người cha) sinh sôi ra vạn vật muôn loài.
Từ quan niệm đó, người Việt cổ coi trọng Mẹ Đất, các hiện tượng siêu nhiên huyền bí kết hợp với niềm tin và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, hình thành nên tín ngưỡng Tam phủ và Tứ phủ (mang tính thuần việt) với 3 vị nữ thần chính trông coi 3 cõi của tự nhiên: Cõi Trời – Mẫu Thượng Thiên. Cõi Đất hay Núi rừng – Mẫu Địa hay Mẫu Thượng Ngàn. Cõi sông bể – Mẫu Thoải tương ứng với các cõi ấy là các phủ: Thiên, Nhạc, Địa, Thủy.
Cho đến thế kỷ 16, một linh hồn bất tử nữa đó là vị Nữ Thần với nhiều huyền tích. Bà trở thành một vị Nhân Thần. Chính hình tượng người phụ nữ cao đạo, không chịu khuất phục trong bối cảnh lịch sử thời Vua Lê – Chúa Trịnh đã khiến cho Đạo Mẫu thêm ăn sâu vào tâm thức dân gian của người Việt.
Đạo Phật bắt nguồn từ đâu?
Phật giáo du nhập vào Việt Nam từ những năm đầu công nguyên, cách đây khoảng hơn 2000 năm. Phật giáo du nhập vào nước ta qua hai con đường:
- Thứ nhất là bằng đường biển (hiện nay ở Đồ Sơn – Hải Phòng có chùa Hang thờ phụng vị Tổ đầu tiên đến truyền đạo tại Việt Nam). Nhưng không tạo ra sự quan tâm và ảnh hưởng lớn.
- Đến thế kỷ VI, Phật giáo lại đến nước ta bằng đường bộ (qua Trung Quốc) và phát triển thành một trung tâm Phật Giáo đồ sộ tại Luy Lâu (Thuận Thành, Bắc Ninh).
Ngay sau khi du nhập vào Việt Nam, Phật giáo tự điều chỉnh để phù hợp với tình hình văn hóa của người Việt. Đồng thời cũng để các nhà sư thuận lợi hơn trong việc truyền đạo.
Họ đã thu nạp các yếu tố có lợi trong hệ thống tín ngưỡng dân gian thờ Mẹ Thiên Nhiên, thờ Nữ Thần, thờ Tứ Pháp để hình thành nên Phật Mẫu Man Nương và Tứ Pháp, những ngôi đền thờ này chuyển hóa thành chùa (Chùa Dâu – Bắc Ninh). Nhưng phải đến thời Lý, thì Phật Giáo mới phát triển mạnh mẽ.
Vậy Đạo Phật và Đạo Mẫu, đạo nào cao hơn, thiêng hơn?
Từ một số phân tích bên trên có thể thấy, Đạo Phật và Đạo Mẫu dân gian có sự gắn bó, nương tựa, dung hòa và bổ sung cho nhau.
Do cả hai Đạo cùng phát triển trên mảnh đất Việt và đều dựa vào nền tảng tín ngưỡng nông nghiệp nên một số ngôi chùa hiện nay có kiểu phối thờ: “Tiền Phật hậu Thánh”.
Theo ý kiến chuyên gia, đó không phải sự hình thành trước sau, đạo nào có trước đạo nào có sau, hay Phật cao hơn Thánh, đây là mối quan hệ tương giao, tôn kính lẫn nhau cùng phát triển. Có thể nói việc phối thờ Mẫu là một sự đảm bảo chắc chắn cho sự tồn tại của các ngôi chùa trên đất Việt.
Bằng chứng cho thấy sự thay đổi thích nghi của Đạo Phật rõ nhất là: Quan Âm Bồ Tát theo sách nhà Phật thì là một vị bồ tát nam giới, nhưng khi du nhập vào nước ta với tín ngưỡng tôn thờ Nữ Thần, tôn thờ Mẹ Đất – Mẹ Nước (yếu tố âm). Quan Âm trong đạo Phật của Việt Nam hiện lên với hình tượng là người mẹ với khuôn mặt như một Nữ Thần.
Đây là sự lựa chọn đúng đắn của các nhà truyền đạo, để tồn tại và ăn sâu vào trong cộng đồng người Việt, Phật giáo buộc phải dựa vào tín ngưỡng thờ Nữ Thần của người Việt cổ để tồn tại phát triển thành thế tam sơn Trời – Phật – Mẫu. Trên Phật còn có Cha trời, Mẹ Đất người Cha người Mẹ tổ tiên của dân tộc Việt.
Dù theo đạo Mẫu hay theo đạo Phật thì chúng ta nên nguyện tu tâm, sửa mình giữ lòng thanh sạch, cố gắng giữ gìn phát huy truyền thống tâm linh của dân tộc, không nói những lời phỉ báng so sánh hơn kém.