"Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo"

"Rừng xà nu là truyện của một đời, và được kể trong một đêm. Đó là cái đêm dài như cả một đời. Nhưng nó cũng ngắn, cũng chỉ là một đêm trong sự sống vất vả, đau khổ và hạnh phúc trường tồn ở đây, bởi "nhà ra xa, đến hút tầm mắt cũng không thấy gì khác ngoài những rừng xà nu nối tiếp chạy đến chân trời..." - (Nguyên Ngọc, ‘Về truyện ngắn Rừng xà nu', Nhà văn nói về tác phẩm, Hà Minh Đức biên soạn, Nxb Giáo dục, 2000). Trong truyện ngắn này, nếu như nhân vật TNú nổi bật xuyên suốt tác phẩm bởi khí phách anh hùng, thì nhân vật cụ Mết lại chính là một "cây xà nu lớn" vững chắc, là chỗ dựa tinh thần cho dân làng Xô Man. Và một trong những câu nói trở thành chân lí của cụ Mết chính là: "Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo".

Gắn bó với Tây Nguyên suốt hai cuộc kháng chiến, nhà văn quân đội Nguyễn Trung Thành đã có nhiều dấu ấn và kỷ niệm với mảnh đất và con người nơi đây. Ông viết tác phẩm "Rừng xà nu" năm 1965, in trong tập “Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc”. Truyện miêu tả rừng xà nu và kể chuyện Tnú sau ba năm đi “lực lượng” về thăm làng. Tối hôm đó, tại nhà cụ Mết, dân làng mừng đón Tnú, Cụ Mết kể cho dân làng nghe câu chuyện về cuộc đời Tnú và cuộc nổi dậy của làng Xô Man chống kẻ thù tàn bạo, Tnú xông ra cứu vợ con nhưng không thành. Với những đau thương mất mát đó, cụ kể lại mà nghẹn lòng, cụ cũng không kìm nổi sự tiếc thương, đau đớn và xúc động, cụ “vụng về trở bàn tay lau một giọt nước mắt” như muốn che giấu lòng mình. Và cụ đã dặn dò con cháu: "Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo".

Câu nói ấy của cụ Mết khẳng định một chân lí lúc bấy giờ: Phải chống lại bạo lực bằng bạo lực, phải bằng tất cả lòng can đảm và vũ khí để đứng lên tiến hành chiến tranh vũ trang cách mạng để chống lại chiến tranh phản cách mạng của kẻ thù. Bởi, nếu không chiến đấu, tất cả người dân làng Xô Man sẽ chịu cảnh tang thương, chia lìa khi súng đạn của kẻ thù không có mắt, và kẻ thù cũng "không có trái tim". Cụ Mết chính là lá cờ tiên phong, đưa dân làng ra khỏi giới hạn của sự cam chịu, họ vùng lên, bằng tất cả những gì họ có thể làm được. Và cũng bởi, cụ Mết "là cội nguồn. Là Tây Nguyên của thời Đất nước đứng lên trường tồn đến hôm nay. Ông như lịch sử bao trùm, nhưng không che lấp sự đi tới nối tiếp và mãnh liệt, ngày càng mãnh liệt hơn, sành sỏi và tự giác hơn của các thế hệ sau". (Nguyên Ngọc, "Về truyện ngắn Rừng xà nu", Nhà văn nói về tác phẩm, Hà Minh Đức biên soạn, Nxb Gíao dục, 2000).

Khi ấy, nhân vật Tnú và dân làng Xô Man đã có trong mình cả lí tưởng cách mạng, cả ý thức văn hoá. Kí ức về những sử thi anh hùng của Tây Nguyên, ý thức học chữ để làm cách mạng và những phẩm chất tốt đẹp trong con người: Mai hiền dịu, giàu đức hi sinh; Tnú khoẻ mạnh, gan góc, tuyệt đối trung thành với cách mạng; làng Xô Man giàu tình nghĩa… Với chừng ấy những thứ quý báu, họ cũng không thể tự bảo vệ mình và những gì mình yêu thương: cái chết của anh Xút, bà Nhan, Mai và đứa con của Mai với Tnú… Chính Tnú cũng bị đốt cụt 10 đầu ngón tay. Tất cả những mất mát ấy đã nung nấu trong con người cụ Mết một quyết tâm mãnh liệt để cứu lấy dân làng - những người còn ở lại đối mặt với kẻ thù từng giây.

Giặc hung hãn, cầm súng càng tàn bạo. Ta chỉ có hai bàn tay trắng, làm sao đấu trí, đấu sức với kẻ thù? “Mày chỉ có hai bàn tay trắng. Tau không nhảy ra cứu mày vì tau cũng chỉ có hai bàn tay không”. Khi chúng ta chỉ có hai bàn tay không, đơn độc giữa kẻ thù đầy vũ khí thì chúng ta không thể cứu được mọi người và cũng không thể tự cứu bản thân mình. Vì thế, "mình phải cầm giáo", phải đứng lên giành lại độc lập bằng tất cả vũ khí đang có. Đó chính là cội nguồn, là động lực trong câu nói của cụ Mết. Bằng tất cả những gì họ có, dân làng Xô Man sẵn sàng đấu tranh để lấy lại độc lập, những tốt đẹp mà họ xứng đáng nhận được.

Khi cầm vũ khí đứng lên, Tnú và dân làng Xô Man như được tiếp thêm bạt ngàn sức mạnh, một nội lực phi thường đang sục sôi mãnh liệt cùng ý chí. Khi làng ào ào xông lên với giáo mác trong tay, lửa đã tắt trên bàn tay Tnú, đau thương ngừng lại, kẻ thù phải trả giá: Cái chết của 10 thằng ác ôn dưới mũi mác, mũi giáo của cụ Mết và thanh niên làng Xô Man, cái chết của thằng chỉ huy dưới bàn tay tàn tật của Tnú. Ngọn giáo lúc này như một thanh kiếm của chân lý, sẵn sàng diệt trừ những kẻ gây ra bao tang thương và tội ác.

Và kì diệu thay, cuộc sống của làng Xô Man đã hoàn toàn thay đổi khi họ cùng cầm vũ khí đứng lên. Ta nghe âm thanh tiếng chày giã gạo dồn dập của làng Xô Man khi Tnú trở về, câu nói của cụ Mết: “Năm nay làng không đói. Gạo đủ ăn tới mùa suối. Nhưng phải để dành, dự trữ mỗi bếp cho được 3 năm. Mày đi cách mạng, người chỉ huy cũng dạy mày rồi, đánh thằng Mĩ phải đánh lâu dài” chính là biểu hiện cụ thể của sự thay đổi ấy.

Khi cầm vũ khí đứng lên, dân làng Xô Man cũng như cánh rừng xà nu trở nên bất diệt: con đường đến làng Xô Man chằng chịt hầm chông, hố chông, giàn thò, những chỗ ác chiến điểm sẵn sàng đợi giặc. Rừng xà nu thì ào ào rung động, đại bác của kẻ thù không ngăn nổi sự sống, sức sống của những mầm cây đang tiếp tục nhú lên.

Và, khi cầm vũ khí đứng lên, con người Xô Man trở nên hoàn thiện hơn: Dit giống Mai. Song Mai chỉ có tình yêu thương còn Dít có thêm cả sự cứng cỏi, hiểu biết và đầy bản lĩnh để bảo vệ những gì mình yêu thương. Heng giống Tnú, song có thể thấy Heng sẽ đi xa hơn Tnú. Ở tuổi của Tnú ngày xưa, cậu bé Heng đã có tư thế của một người lính thực thụ, có những hiểu biết và ý thức hơn hẳn Tnú ngày xưa.

Có thể nói, qua câu nói của cụ Mết, ta nhận thấy rõ quá trình tự vùng dậy của dân làng Xô man chống Mỹ Diệm. Trong bối cảnh trang nghiêm, hùng vĩ, các nhân vật của "Rừng xà nu" hiện lên vừa mang phong cách Tây Nguyên, vừa mang phẩm chất của anh hùng thời đại. Qua tác phẩm này, nhà văn Nguyễn Trung Thành đã khái quát được con đường đấu tranh đến với cách mạng của người dân Tây Nguyên từ tự phát đến tự giác, từ bóng tối bước ra ánh sáng, từ nô lệ đến tự do; Tác giả đã khẳng định được sức sống bất diệt của Tây Nguyên trong cuộc đối mặt với kẻ thù, làm ngời sáng hào khí bất khuất của nhân dân ta trong cuộc chiến tranh khốc liệt ấy.

Xem thêm: Phân tích "Sóng" và "Rừng xà nu" quá xuất sắc, thí sinh ở kỳ thi ĐH, CĐ 2006 chinh phục thành công điểm tuyệt đối