Ý nghĩa chi tiết "cúng trình ma" trong "Vợ chồng A Phủ"

Trong tác phẩm "Vợ chồng A Phủ", nhà văn Tô Hoài đã lựa chọn được nhiều chi tiết đắt. Chi tiết nắm lá ngón, chi tiết về giọt nước mắt của A Phủ, và không thể không nhắc đến tục cúng trình ma.

Tác phẩm "Vợ chồng A Phủ" là kết quả từ chuyến đi thực tế của nhà văn Tô Hoài, ông cùng bộ đội giải phóng Tây Bắc vào năm 1952. Hiện thực cuộc sống cơ cực, tối tăm của người dân tộc Tây Bắc được tái hiện một cách chân thực, rõ nét trong phần đầu của tác phẩm. 

Cuộc sống của hai nhân vật chính, A Phủ và Mị ở nhà Thống lý Phá Tra thực sự là cuộc sống của những thân phận trâu ngựa nơi địa ngục trần gian. Ngoài việc phải chịu áp bức về thể xác, quần quật làm việc suốt ngày đêm, hết năm này đến năm khác thì Mị và A Phủ còn phải chịu thêm một sự áp bức nữa, đó là áp bức về tinh thần với sự ám ảnh của con ma nhà thống lý. Sức mạnh của thần quyền đã triệt tiêu sự phản kháng ở những nạn nhân bị áp bức này.

Vì tội đánh A Sử, con nhà quan nên A Phủ bị người nhà thống lý bắt về xử kiện. Đó là một vụ xử kiện lạ lùng. Đám xử kiện nằm dài bên khay đèn, mất chục người hút từ sáng đến trưa, cho đến hết đêm.

Bọn trai làng bắt A Phủ ra quỳ giữa nhà và xô đến đánh. "Người thì đánh, người thì quỳ lạy, kể lể, chửi bới. Xong một lượt đánh, kẻ, chửi hút... Cứ như thế, suốt chiều, suốt đêm càng hút, càng tỉnh, càng đánh, càng chửi, càng hút". Đến sáng hôm sau thì đám kiện đã xong.

Thống lý Phá Tra mở tráp, lấp ra một trăm đồng bạc hoa xòe bày lên mặt tráp, rồi kể các khoản tiền A Phủ phải nộp: "Nộp vạ cho người phải mày đánh là hai mươi đồng, nộp cho thống quán năm đồng, mỗi xéo phải hai đồng, mỗi người đi gọi các quan về hầu kiện năm hào. Mày phải mất tiền mời các quan hút thuốc từ hôm qua tới nay. Lại mất con lợn, hai mươi cân, chốc nữa mổ để các quan làng ăn vạ mày".

Sau đó, thống lý cho A Phủ cúi sờ lên đồng bạc trên tráp, có mình thì "đốt hương, lầm rầm khấn gọi ma về nhận mặt người vay nợ". Pá Tra khấn xong, A Phủ cũng nhặt xong bạc, nhưng nhặt xong lại để ngay cả xuống mặt tráp. Rồi Pá Tra lại trút cả bạc vào trong tráp.

Từ đây, A Phủ đã bị trói vào con ma nhà thống lý. A Phủ không phản kháng, không bỏ trốn. Cả khi bị trói đứng trong nhà thống lý, A Phủ vẫn chỉ lặng im như tảng đá chờ gặp thần chết. A Phủ chính là nạn nhân của sự áp bức tàn bạo của chế độ cường quyền và thần quyền. 

Không chỉ riêng A Phủ, con ma nhà thống lý cũng là nỗi ám ảnh lớn đối với Mị - nhân vật chính của truyện. Ngay sau khi cướp Mị về, A Sử đã "đem cúng trình ma" trong nhà rồi mới đến thông báo cho bố Mị: "Tôi đã cướp được con gái bố làm vợ, tôi đem về cúng trình ma nhà tôi rồi, bây giờ tôi đến trình cho bố biết".

Và kể từ đây, Mị Sống kiếp trâu ngựa trong vòng luẩn quẩn: "Tết xong thì lên núi hái thuốc phiện, giữa năm thì giặt đay, xe đay, đến mùa thì đi nương bẻ bắp, và dù lúc đi hái củi, lúc bung ngô, lúc nào cũng gài một bó đay trong cánh tay để tước thành sợi. Bao giờ cũng thế, suốt năm suốt đời như thế".

Cũng từ đây, Mị chấp nhận cuộc sống câm lặng "lùi lũi như con rùa nuôi trong xó cửa, chấp nhận cả đêm bị trói đứng, khắp người bị dây trói thích lại, đau nhức" và chấp nhận cả những trận đánh "ngã ngay xuống cửa bếp", bởi Mị đã cam phận "Ta là thân đàn bà, nó đã bắt ta về trình ma nhà nó rồi thì chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây thôi...".

Đối với người H'Mông trước đây, ma là thế lực thần quyền đáng sợ. Nó làm cho con người trở nên mê muộn, tê liệt ý thức về quyền sống. Bọn thống lý đã lợi dụng thần quyền để làm phương tiện áp bức.

Phản ánh nỗi thống khổ của người dân miền núi Tây Bắc, Tô Hoài đã lựa chọn được một chi tiết đặc sắc. Con ma nhà thống lý không chỉ là nỗi ám ảnh trong số phận nhân vật mà còn ám ảnh trong lòng người đọc. Và tục cúng trình ma chính là một trong những "sợi dây tóc phát sáng" trong truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ".

Xem thêm: Một góc nhìn đầy chất thơ trong "Vợ chồng A Phủ"